Παμπάλαιο ομοίωμα της θεάς του τοκετού συναρτάται με τον οικισμό Κάλιανη, τη σημερινή Αιανή της Δυτικής Μακεδονίας, φωτίζοντας την χιλιετή πορεία του από ναωνύμιο-τοπωνύμιο σε οικωνύμιο
Ξεφυλλίζοντας το βιβλίο Αιανή του Κωνσταντίνου Σιαμπανοπούλου, εξαιρετικού εργάτη του Χεριού και του Πνεύματος, συναντούμε φωτογραφία ξύλινου ειδωλίου με μεταλλικό φωτοστέφανο (εικ. 1). Φυλασσόμενο στον ναό της Παναγίας το τοποθετούσαν στο προσκεφάλι εγκυμονούσης, ώστε με την αρωγή του να ξελευτερωθεί με ευκολία. Το ανθρώπινο αυτό ομοίωμα, λείψανο πρωτογόνου λατρείας κατά τον συγγραφέα,[1] εκτιθόταν στην παλαιά αρχαιολογική συλλογή του χωριού μαζί με ξυλόγλυπτα βυζαντινής περιόδου -ο γράφων αγνοεί πού ευρίσκεται σήμερα το σημαντικότατο αυτό, όπως θα φανεί, επιβίωμα.
Θα είχε ενδιαφέρον να μελετηθούν α) η ηλικία του, πιθανότατα έχει γλυφεί τον 4ο αιώνα μ. Χ., όταν επισήμως απαγορεύτηκε προς ωφέλειαν του χριστιανισμού η λατρεία του Δωδεκάθεου, οπότε μίκρυνε και το ομοίωμα κι από μεγάλο και σταθερό μεταμορφώθηκε σε φορητό αντικείμενο ύψους 60 περίπου εκατοστών,[2] και β) το υλικό κατασκευής του, αν και φαίνεται δρυοπαγές γ) διάφορες άλλες λεπτομέρειες.
Εικόνα 1. Ξύλινο ομοίωμα της θεάς Ελευθούς στον ναό της Κοιμήσεως Θεοτόκου Αιανής
Ποιας θεάς ήταν το αρχαίο ιερό συνάγεται άμεσα από το ειρημένο ξόανο, το οποίο την παριστάνει; Πριν πούμε το όνομά της ας το μελετήσουμε. H μακριά της κόμη απλώνεται από την κεφαλή στους ώμους της. Στο δεξί μέρος των γυμνών γοφών της προβάλλει η κοιλία με το μωρό ή τα μωρά μέσα της. Τα (κομμένα) χέρια της εκτείνονται το ένα υψηλότερα από το άλλο, επειδή κρατάει δάδα που φέρνει το φως, όπως εγράφη για παλαιότατο ξόανο σε ναό στο Αίγιο της Πελοποννήσου.[3]
Εικόνα 2. Ξύλινο σύμπλεγμα που παριστάνει γυναίκα έτοιμη να γεννήσει με τη βοήθεια άλλων τριών. Ινδία.
Σε έκταση αμφότερα τα χέρια συναντώνται σε όλες σχεδόν τις σχετικές αρχαίες παραστάσεις, ζωγραφιστές ή τρισδιάστατες, της Ευρώπη και της Ασίας (εικ. 2).[4] Τα χέρια των ετοιμόγεννων αναπαύονται σε δύο ομόφυλές τους για καλύτερη προφανώς αναπνοή και ισορροπία. Τα πόδια τους ανοιχτά, κλασική στάση γυναικών έτοιμων για γέννα, ενώ κάτωθέν τους υπάρχουν μία ή περισσότερες μαίες που υποδέχονται τη νέα ζωή (εικ. 5).
Πρώτα πρέπει να εξηγηθεί, γιατί το ξύλινο ειδώλιο βρισκόταν στον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Αιανής. Απλούστατα διότι στον ίδιο χώρο όπου εγείρεται ο σημερινός ναός, καθολικό Ιεράς Μονής ως τη δεκαετία του 1950 που τα κτίσματά της, κελιά, αποθήκες, κωδωνοστάσιο και περίβολος, κατεδαφίστηκαν, υπήρχε αρχαίο ιερό. Η χρήση των χώρων παρέμενε ως είχε, κάτω από διαφορετικά όμως θρησκευτικά και ιδεολογικά πέπλα, συνήθης πράξη στη χώρα και σ’ ολόκληρο μάλλον τον κόσμο. Τα αρχαία ιερά μετασχηματίστηκαν κι αυτά είτε σε ατομικούς χριστιανικούς ναούς όπως ο αντίστοιχος του Αγίου Ελευθερίου Αθηνών[5] είτε σε μοναστήρια σαν την Ι. Μ. Βουλκάνου Μεσσηνίας,[6] αμφότερα τα ιδρύματα αφιερωμένα στη Θεοτόκο, σε γυναικεία δηλαδή πάλι θεότητα.
Άρα πρόκειται για θεά του τοκετού. Ποια παριστανόταν με ξύλινα ομοιώματα, προερχόμενα από τα βάθη των αιώνων; Μας βοηθάει αρχαίος περιηγητής, ο οποίος επισκέφτηκε στο Αίγιο και την Αθήνα παλαιότατους ναούς της όπου τα ξόανα ήταν καλυμμένα με χιτώνα μέχρι τα πόδια. Όπως τον πληροφόρησαν γυναίκες, προφανώς ιέρειες, στην Αθήνα τα είχαν κομίσει κάτοικοι της Κρήτης και της Δήλου. Η θεά είχε έρθει από τον Βορρά, από τους Υπερβορέους, λαό ευσεβή που έτρωγε καρπούς κι όχι κρέας. Θυσίαζαν οι ιέρειες κι έψαλλαν παλαιότατους ύμνους προς χάριν της θεάς[7] -στίχος τους ανέφερε: μόνον εσένα προσκαλούν οι λεχώνες για ανακούφιση της ψυχής τους.[8]
Οι χιτώνες κάλυπταν τα ξύλινα ομοιώματα της θεάς, προφανώς επειδή ήταν ολόγυμνη, ενώ η συμπεριφορά και διατροφή των Υπερβορείων παραπέμπει σε νηστείες και στάσεις ζωής συνήθεις αργότερα στη χριστιανική θρησκεία. Η δε καταγωγή της θεάς από το μακρινό Βορρά απηχούσε την απαραίτητη ανοικείωση, που δεν θα υπήρχε αν είχε έρθει από μέρη κοντινά. Οι γυναίκες, τέλος, μαρτυρούν ότι στον ναό υπηρετούσαν ιέρειες κι όχι ιερείς, λογικό αφού ο τοκετός ήταν και παραμένει θέμα του άλλου φύλου.
Η Θεοτόκος (η Παναγία) διαδέχτηκε την αρχαία θεά του τοκετού και ανάμεσα στα άλλα προτερήματά της χάριζε και παιδιά σε άτεκνα ζευγάρια.[9] Αρχαίος ναός της αναστηλώθηκε σήμερα στη Μεσσήνη,[10] ενώ ο ειρημένος αντίστοιχος του Αγίου Ελευθερίου Αθηνών ήταν πρότερα αφιερωμένος στην Παναγία τη Γοργοεπήκοο.[11] Ο βορειότερος γνωστός ναός της ήταν στον Ορχομενό της Βοιωτίας στην ηπειρωτική χώρα[12] και μάλλον στη Λέσβο στη νησιωτική, αφού εκεί υπάρχει σήμερα, προφανώς σε θέση αρχαίου ιερού, η Παναγιά Κωλοπανού, όπου οι γυναίκες δένουν σε δένδρα τα πρώτα «κωλόπανα» του νεογέννητου παιδιού τους.[13] Τώρα όμως προστίθεται νέος πιο βόρεια, στην Κάλιανη (Αιανή).
Την αρχαία θρησκεία αντικατέστησε η σημερινή επισήμως τον 4ο αιώνα μ.Χ. στις μεγάλες πόλεις,[14] ενώ στην ύπαιθρο αρκετά αργότερα. Τα ιερά της αντικαταστάθηκαν από χριστιανικούς ναούς χρησιμοποιώντας όλα τα πρότερα οικοδομικά μέλη τους, ιδιαίτερα τα μαρμάρινα, αποξέοντας αθέλητες παραστάσεις ή προσθέτοντας χριστιανικά σύμβολα.
Εικόνα 3. ΝΑ όψη του καθολικού της Ι. Μ. Κοιμήσεως Θεοτόκου Αιανής, ρυθμού σταυροειδούς μετά τρούλου. Διακρίνονται δυο κίονες που χώριζαν το κυρίως από το νότιο κλίτος, κίονες που υπήρχαν και στο πρότερο αρχαίο ιερό
Οι επιδαπέδιες μαρμάρινες πλάκες του ναού της Παναγίας Αιανής ίσως στην αθέατη επιφάνειά τους φέρουν ανάγλυφες παραστάσεις του πρότερου αρχαίου ναού, όπως και οι μαρμάρινοι κίονές της (εικ. 3) που υποβάσταζαν τον τρούλο του παλαιότερου ναού, μισοερειπωμένου το 1807 σύμφωνα με πληροφορίες Βρετανού περιηγητή,[15] λογικό αφού η Ι. Μ. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ζάβορδας φρόντιζε περισσότερο το μετόχι της στη ΝΑ έξοδο του χωριού, παρά τον πρώην ειδωλολατρικό ναό όπου ευρίσκεται η Παναγία.
Το ξόανο της αρχαίας θεάς αφέθηκε με την πάροδο των αιώνων να καταστραφεί ή πυρπολήθηκε, αλλά ομοίωμά του μικρότερο σε μέγεθος, όπως το ευρεθέν στην Αιανή, διασώθηκε από γυναίκες, οι οποίες, όπως και οι πρόγονοί τους, επιθυμούσαν την αρωγή της θεάς σε μια απολύτως προσωπική τους στιγμή, ξέχωρα από τις αποτρεπτικές αποφάσεις της απόμακρης εξουσίας, η οποία από την άνεση της αστικής καθέδρας καταδυνάστευε την ανεμόεσσα επαρχία.
Ποια ήταν η αρχαιότατη θεά του τοκετού; Συναντάται με διάφορες ονομασίες: ΕΘΥΑLΙΒ (εξ αριστερών γραφή σε αγγειογραφία),[16]Ειλείθυια, Ελείθυια, Ειλύθυια, Ειλήυια, Ειλιονία, Ιλείθυια και Ελευθώ.[17] Ευνοούμε την τελευταία ονομασία της, επειδή έτσι αναφέρεται από τον Πίνδαρο, του οποίου η πατρίδα ευρίσκεται γεωγραφικώς βρίσκεται πιο κοντά στη Μακεδονία, αλλά κι επειδή το ρήμα λιφτιρώθκι (λευτερώθηκε) λεγόταν παλιά στο χωριό για τις γυναίκες που είχαν γεννήσει. Η ετυμολογία του ονόματος της θεάς αφήνεται προς διερεύνησιν σε μελετητές της Γνώσης, στην οποία θα εντρυφήσουν χωρίς να σκοπεύουν αποκλειστικά σε κατακτήσεις δημοσίων θέσεων.
Ας δούμε τώρα τη θέση του σημερινού ναού της Παναγίας Αιανής, προτέρου ιερού της Ελευθούς, στο χώρο. Κάλιαν(η) δεν ονομάζεται ολόκληρος ο χώρος που καταλαμβάνει σήμερα οι οικισμός της Αιανής, αλλά ο κεντρικός όπου οικοδομήθηκαν οι ειρημένοι ναοί, της Ελευθούς παλαιότερα, της Παναγίας σήμερα. Οι άλλες θέσεις ή συνοικίες της Αιανής φέρουν διάφορα ονόματα: Παλιόσπιτα, Ραχοπούλα, Κούλια και Πουδαρκά στο βόρειο μέρος. Κουνάκ(ι), Χάρλου Μαχαλάς, Αυλαγάδις, Ισιώματα και Χουρταρίτσια στο νότιο. Βαβλιαράδις στο δυτικό και Μύλ(οι) στο ανατολικό.
Γιατί ονομάστηκε Κάλιανη το θαυμάσιο αυτό μέρος όπου υπάρχει σήμερα ο ναός της Παναγίας έχοντας στα ΒΔ του πηγές από όπου με πήλινους σωλήνες υδρεύονταν οι αρχαίοι οικισμοί στο Παλιόκαστρου Καισαρειάς και στη Ράχ(η) Τσέικα Αιανής, ενώ στο νότο κελάρυζε ρέμα; Από τον παλαιότατο ξύλινο ναό, στο σηκό του οποίου βρισκόταν το ομοίωμα της Ελευθούς, ένας ναός ξύλινος στο αρχικό του στάδιο και με σκεπή από βρίζα. Καλιά (θηλ.) ονομαζόταν η ξύλινη κατοικία, ο χώρος φύλαξης σίτου και ο ξύλινος σηκός με το άγαλμα της θεάς. Από το ουσιαστικό κάλον (ουδ.) που σήμαινε το ξύλο[18] –Δρύκαλος ονομαζόταν άνδρας στην αρχαία Μακεδονία,[19] δηλαδή αυτός που είναι σκληρός σαν το ξύλο της δρυός (εικ. 4). Η λέξη κάλον επιβίωσε ως σήμερα ως πρώτο συνθετικό στο ουσιαστικό καλαπόδι (αρχ. καλάπους) των υποδηματοποιών.
Εικόνα 4. Επιτύμβια στήλη του Ξενοφώντος και του Δρυκάλου Πιερίωνος. Βεργίνα.
Αν ακολουθήσουμε τον τρόπο που οι παππούδες μας -ελάχιστοι νέοι το πράττουν σήμερα- εκφωνούσαν τα τοπωνύμια, στην αιτιατική μαζί με την πρόθεση και το άρθρο, τη φράση εις τηνΚαλιάν την πρόφεραν ανεβάζοντας τον τόνο ως Ζγκάλιαν(η).Κάλιαν(η). Επιπροσθέτως, αν δεν ίσχυε το άνωθεν, κάλινη θεά ήταν αυτή που το ομοίωμά της ήταν κατασκευασμένο από ξύλο, από το αρχαίο επίθετο κάλινος, -η, ον, δηλαδή ξύλινος.[20] Στο θηλυκό επίθετο κάλινη προστέθηκε το α μετά το ι, όπως στο ρήμα λερώνω, που προφέρεται λιαρώνου με το ε να μετατρέπεται σε ι. Πάμι ζγκάλιαν(η), λοιπόν, πάμε στην κάλινη κατά την ελληνική νόρμα, μετατροπή επιθέτου σε ουσιαστικό.
Στο ιερό της Κάλιανης λειτουργούνταν οι πιστοί των περίγυρων οικισμών από αρχαιοτάτων χρόνων, ιδιαίτερα όσες γυναίκες δεν τεκνοποιούσαν ή αυτές που ανέμεναν εύκολες εγκυμοσύνες και γεννητούρια. Στον ξύλινο ναό με το ξύλινο ομοίωμα, που αργότερα προφανώς μετατράπηκε σε λίθινο.
Δεν υπήρχε οργανωμένος οικισμός γύρω από το ναό της Ελευθούς, αλλά διεσπαρμένα αγροτόσπιτα, σύμφωνα με ταφικά κι άλλα ευρήματα. Η περιοχή άρχισε να πυκνώνει οικιστικά όταν διαλύθηκε η αρχαία Αιανή, οι αγροτικές οικίες της οποίας εκτείνονταν γύρωθεν του κάστρου του λόφου ονόματι Στ΄ Ράχη Μιγάλ(η), κυρίως στη θέση Ούτσινου,[21] κι από πληθυσμούς που προέρχονταν από τα γύρω οικισμάτια της Ράχης Τσέικα, του Σιλιού, του Αϊ-Μάρκου, της Τούχλης, της Φτιλιάς και της Βέρβιρης. Καθώς το παλαιότερο κέντρο της λατρείας ήταν η, μονή πια, της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, πρώην κάλινο ιερό της Ελευθούς, ο συνοικισμός, η Κάλιανη, έλαβε το αρχαιότατο όνομα του ξύλινου σηκού ή του ομοιώματος, η ετυμολογία του οποίου με την πάροδο των χρόνων λησμονήθηκε.
Αν γνώριζε το 1926 όσα αναφέρθηκαν η Επιτροπεία των τοπωνυμιών της Ελλάδος, η οποία είχε συσταθεί στην Αθήνα από πανεπιστημιακούς καθηγητές κι άλλους αξιωματούχους,[22] κι όχι από τοπικές επιτροπές εκάστης νομαρχίας που ορίστηκαν μήνες αργότερα,[23] δεν θα άλλαζαν το οικωνύμιο, πια, της Κάλιανης σε Αιανή. Είχαν οι ανωτέρω επηρεαστεί από Γάλλο περιηγητή, ο οποίος έγραψε πως οι οικισμός Κάλιανη ερμηνευόταν ως Καλή Αιανή, αλλά σε χάρτη τοποθετούσε ημαρτημένα την ακρόπολή της στο λόφο του Κτενίου και την αρχαία Αιανή στη θέση της Κάλιανης.[24] Κι ακόμη από τον φιλόλογο Μαργαρίτη Δήμιτσα, ο οποίος ταύτισε ομοίως κι αυτός την αρχαία Αιανή με την Κάλιανη.[25] Ο πρώτος είχε έρθει ο ίδιος στον οικισμό, υφαρπάζοντας μάλιστα για το μουσείο του Λούβρου ανάγλυφη αναθηματική στήλη, αλλά ως αλλόγλωσσος δεν μπορούσε να ανοίξει ευρεία συζήτηση με τους κατοίκους σχετικά με τα αρχαία κατάλοιπα, ενώ ο δεύτερος δεν επισκέφτηκε ποτέ το χωριό, αφού το ονοματίζει ως το Κάλιανι, ουδετέρου γένους οικωνύμιο.
Η ίδια επιτροπή είχε προφανώς θεωρήσει πως το έτυμο της Κάλιανης ήταν σλαβικό, μάλλον επειδή είχε ακουστά χωριά της Μακεδονίας όπως το Καλίνοβο και η Καλίνιτσα,[26] γι’ αυτό και η Κάλιανη θεωρήθηκε αρκετά αργότερα ως σλαβικό κατάλοιπο ερμηνευόμενο ως λασπότοπος.[27] Στο μέσον της δεκατίας του 1960 όντως υπήρχε τέναγος ανατολικά του ναού της Παναγίας, αλλά είχε σχηματιστεί στα νεότερα χρόνια, όταν οι υδροφόροι αύλακες της αρχαίας εποχής που κατευθύνονταν, όπως ειπώθηκε στην αρχαία Καισάρεια και τον οικισμό της Ράχης Τσέικα, είχαν εγκαταλειφθεί από αιώνες, οπότε το νερό λίμναζε με τη βοήθεια των προσχώσεων που κατέβαιναν από τις όχθες του λάκκου.
Λάσπες είχαν όλοι οι πεδινοί ή ημιορεινοί οικισμοί. Εξάλλου κανείς δεν θα ανέγειρε ναό σε βαλτώδη περιοχή με την ελονοσία να θερίζει. Παρόμοιοι ονοματικώς οικισμοί ανά την Ελλάδα, ιδιαίτερα στην Πελοπόννησο, κείνται σε ξηρά μέρη, το Καλλιάνι π.χ. Αρκαδίας[28] και οι Καλλιανοί Ευβοίας επάνω σε λόφους,[29] η Καλιάνη Κορινθίας σε έδαφος επικλινές.[30] Θα ήταν απίθανο να υπάρχει σλαβικού ετύμου τοπωνύμιο-οικωνύμιο στη νότια Ελίμεια, όταν στο χώρο υπήρχαν αρχαίοι οικισμοί με μόνιμη κατοίκηση ως τον 19ο αιώνα διατηρώντας το παλαιό τους όνομα: η Φτιλιά (Πτελέα αρχαϊστί),[31] το Χτένι (Κτένιον), η Καισάρεια, η Κερασιά.
Εικόνα 5. Σκηνή γέννας από αρχαίο ελληνικό ανάγλυφο. Τα εν εκτάσει χέρια της γυναίκας κρατούν δύο αντίστοιχες, ενώ τα πόδια της είναι ανοιχτά για να υποδεχθεί τη νέα ζωή με τη βοήθεια δύο μαιών.
Δεν γνώριζε τον χώρο της Κάλιανης η Επιτροπεία ούτε το ξύλινο ειδώλιο της θεάς Ελευθούς. Ούτε μάλλον την απόδοση του ξύλου στα σανσκριτικά ως kaliJja –कलिञ्ज.[32] Ούτε ότι στην Ινδία της δεκαετίας του 1960 kaliani αποκαλούσαν ξύλινο στύλο κατά τη διάρκεια γαμήλιων τελετών[33] -παρεμπιπτόντως το ξύλο στη σλαβομακεδονική καλείται дрво και στη βουλγαρική дърво.
Αν ήξερε η Επιτροπεία όσα έχουν γραφεί, θα ανέτρεπε την απατηλή εικόνα της κυριαρχίας της σλαβικής τοπωνυμίας στην Ελλάδα, κοπιώδες βεβαίως εγχείρημα αλλά μάλλον απαραίτητο. Οπότε θα παρέμεινε μ΄ αυτή τη συλλογιστική άραγε το οικωνύμιο, πρώην ναωνύμιο, της Κάλιανης;
Δήμιτσας Μαργαρίτης, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις : Ήτοι πνευματική και αρχαιολογική παράστασις της Μακεδονίας εν συλλογή 1409 ελληνικών και 189 λατινικών επιγραφών και εν απεικονίσει των σπουδαιοτέρων καλλιτεχνικών μνημείων, Αδελφοί Περρή, Αθήναι 1896, https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/4/5/7/metadata-141-0000331.tkl
[24] Heuzey Leon, Mission Archeologique de Macedoine, Paris 1876, σ. 286, 575
[25] Δήμιτσας Μαργαρίτης, Η Μακεδονία εν λίθοις φθεγγομένοις και μνημείοις σωζομένοις : Ήτοι πνευματική και αρχαιολογική παράστασις της Μακεδονίας εν συλλογή 1409 ελληνικών και 189 λατινικών επιγραφών και εν απεικονίσει των σπουδαιοτέρων καλλιτεχνικών μνημείων, Αδελφοί Περρή, Αθήναι 1896, σ. 219-227
0 comments