Ο ιερός ναός του Προφήτου Ηλιού χτίστηκε στην πόλη της Κοζάνης κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας, άγνωστο πότε ακριβώς. Ο ναός χτίστηκε πάνω στο γνωστό ύψωμα με μεγάλη δυσκολία, λόγω των συνθηκών που επικρατούσαν εκεί ψηλά.
Δεν υπήρχε νερό, ούτε δρόμος πρόσβασης. Το 1918 σε κατάσταση των εκκλησιών της Κοζάνης ο ιερός ναός του Προφήτου Ηλιού αναφέρεται ως εξωκλήσι του Αγίου Δημητρίου. Το 1929 αρχίζει να κατασκευάζεται ο αμαξιτός δρόμος προς την κορυφή του λόφου και τον ιερό ναό. Με άδεια της Νομαρχίας το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο έκανε έρανο και ως το 1934 δαπανήθηκαν για το σκοπό αυτό 37.686 δρχ. Ο δρόμος ασφαλτοστρώθηκε κατά τμήματα μετά το 1950 με επιμέλεια του Δήμου Κοζάνης και του Στρατού.
Κατά την πενταετία 1920-1925 ο ιερός ναός λειτούργησε σα μοναστήρι με τον Κοζανίτη ιερομόναχο Νικάνορα Τσιμπέρη, ο οποίος νωρίτερα είχε υπηρετήσει ως ιερομόναχος Λαριούς με το όνομα Κωνστάντιος. Από εκεί έφυγε για το Άγιο Όρος, όπου μετονομάστηκε σε Νικάνορας και το 1920 επέστρεψε στην Κοζάνη και εγκαταστάθηκε στον ιερό ναό του Προφήτου Ηλιού, ιδρύοντας εκεί ένα μικρό μοναστήρι. Χρόνια αργότερα κατά τη δεκαετία του 1950 ένας από τους πρώτους επιτρόπους του ναού, ο αείμνηστος Χαρίσης Γκόρας ανεβοκατέβαινε κάθε μέρα στον Αϊ-λια, μεριμνώντας για τα απαραίτητα που χρειαζόταν μία καλόγρια που έμενε μόνιμα εκεί. Άρα, μία έστω και ελάχιστη, με μία μόνο μοναχή, μοναστική κοινότητα υπήρχε μέχρι τη δεκαετία του ‘50 στον ιερό ναό του Προφήτου Ηλιού.
Το 1865 χτίστηκε στην Κοζάνη και δεύτερος ναός στη μνήμη του προφήτη Ηλία, μα σύντομα αποφασίστηκε η μετονομασία του σε ιερό ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος εξαιτίας και της εικόνας της Μεταμορφώσεως που είχε αφιερωθεί στην εκκλησία από τον Παπακώτσιο Βαλαγιάννη το 1881. Ωστόσο μέχρι το 1925 η συγκεκριμένη νέα εκκλησία ονομαζόταν Χαμηλός Αϊ-Λιάς και η δεύτερη Ψηλός Αϊ-Λιάς, εξαιτίας της υψομετρικής διαφοράς των δύο ναών. Έκτοτε οι δύο αυτές ονομασίες χρησιμοποιούνται μόνο ως τοπωνύμια και τα χρησιμοποιούν ακόμα παλιοί και νέοι Κοζανίτες.
Στο λόφο του Ψηλού Αϊ-λιά γράφτηκε μία από τις ηρωικότερες και τραγικότερες σελίδες της τοπικής ιστορίας κατά τον 2ο Παγκόσμιο πόλεμο. Την 27η Οκτωβρίου 1944, μία ημέρα μόλις πριν την απελευθέρωση της Κοζάνης από τα γερμανικά στρατεύματα Κατοχής, 10 Αυστραλοί αλεξιπτωτιστές, αντί να πέσουν στα υψώματα του Κιουτσούκ Ματλή (Σκαφιδιού), όπως το αρχικό σχέδιο πρόσταζε, με σκοπό την ενέργεια αποκοπής της τελευταίας γερμανικής φάλαγγας, έπεσαν κατά λάθος στο ύψωμα του Αϊ-λιά, όπου ήταν εγκατεστημένο γερμανικό φυλάκιο.
Οι αλεξιπτωτιστές δολοφονήθηκαν όλοι άγρια από τους Γερμανούς στρατιώτες. Τρεις, τα σώματα των οποίων δεν βρέθηκαν, πιθανόν συνελήφθησαν ζωντανοί από τους Γερμανούς. Οι κατακτητές, αγνοώντας την έκταση της από αέρος επίθεσης, αποσύρουν αμέσως το φυλάκιο τους από τον Αϊ-λιά, εγκαθιστούν και ενισχύουν το απέναντι φυλάκιο των Αγίων Σαράντα και αρχίζουν έναν άγριο κανονιοβολισμό του λόφου, με αποτέλεσμα να πληγεί σοβαρά η εκκλησία και να καταστραφεί ολοκληρωτικά ο ξενώνας.
Το επεισόδιο αυτό, της τυχαίας πτώσεως των Αυστραλών αλεξιπτωτιστών στο λόφο του Ψηλού Αη-λιά, ανάγκασε τους Γερμανούς να επισπεύσουν την εκκένωση της πόλης την οποία εγκατέλειψαν οριστικά τα ξημερώματα της επομένης, 28ης Οκτωβρίου 1944. Ένα χρόνο αργότερα μέλη του Ελληνο-Αγγλο-Αμερικανικού Συνδέσμου Κοζάνης εντοίχισαν μαρμάρινη πλάκα με τα ονόματα των άτυχων Αυστραλών στρατιωτών στη μνήμη τους και η επιτροπή του Ψηλού Αη-λιά φροντίζει κάθε χρόνο, στην επέτειο του τραγικού συμβάντος να τους τιμά με επιμνημόσυνες δεήσεις.
Ο ιερός ναός πανηγυρίζει στην γιορτή του Προφήτη Ηλιού στις 20 Ιουλίου και την Κυριακή των Μυροφόρων.
ΓΙΑΤΙ ΟΛΕΣ ΟΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΟΥ ΠΡΟΦΗΤΗ ΗΛΙΑ ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ ΣΕ ΥΨΟΜΕΤΡΟ
Ο λόγος που οι εκκλησίες του προφήτη Ηλία είναι χτισμένες στο βουνό σχετίζεται με τη λαϊκή παράδοση που αναφέρει ότι ο άγιος ήταν ναύτης. Η θάλασσα προσπάθησε πολλές φορές να τον πνίξει και όταν βαρέθηκε τα ταξίδια, αποφάσισε να βρει ένα μέρος που να μην ξέρουν τι είναι θάλασσα και τι καράβι. Έτσι, σύμφωνα με την παράδοση, πήρε ένα κουπί στον ώμο και τράβηξε για τη στεριά και όποιον συναντούσε τον ρωτούσε τι είναι αυτό που κρατάει στα χέρια του και όσο του απαντούσαν «κουπί», τραβούσε ψηλότερα. Όταν κάποτε έφτασε σε ένα ψηλό βουνό συνάντησε έναν τσοπάνη και τον ρώτησε τι ήταν αυτό που βαστούσε. Ο τσοπάνης το κοίταξε καλά-καλά και ύστερα του είπε: «ξύλο είναι». Ο προφήτης Ηλίας γέλασε ικανοποιημένος και έμεινε από τότε κοντά στους ανθρώπους των βουνών και όπως αναφέρει η παράδοση: «Στένει ολόρθο το κουπί, χτίζει μια καλύβα και αποφασίζει να μείνει εκεί όλη του τη ζωή. Για τούτο τον Άγιο Ηλία τον βάνουν πάντα στα ψηλώματα».
Κατερίνας Μ. Μάτσου
Κοζάνη, Ιούλιος 2014