Ο κορυφαίος δραματουργός Ουίλιαμ Σέξπιρ

Περίφημα στα πέρατα της οικουμένης, τα έργα του βρετανού θεατρικού συγγραφέα Ουίλιαμ Σέξπιρ συνεχίζουν να ανεβαίνουν στις 4 γωνιές του κόσμου για περισσότερα από 400 χρόνια.Παρά το εκπληκτικό αυτό γεγονός, η προσωπική ιστορία του κορυφαίου θεατράνθρωπου παραμένει μυστήριο, με τους ακαδημαϊκούς και τους μελετητές του έργου του να ερίζουν σχεδόν για τα πάντα: για το πώς ήταν η εξωτερική του εμφάνιση, ποια ήταν η σεξουαλικότητά του, τι θρησκευτικές πεποιθήσεις είχε αλλά και κατά πόσο τα έργα που του αποδίδονται είναι γραμμένα πράγματι από αυτόν!

Κι αυτό γιατί η μόνη πληροφόρηση που έχουν οι ιστορικοί στη διάθεσή τους για τον βίο του προέρχεται είτε από τα ίδια του τα έργα (θεατρικά, ποιήματα και σονέτα) είτε από μια σειρά επίσημων ντοκουμέντων (εκκλησιαστικά και δικαστικά μητρώα, δημοτολόγια κ.λπ.).

Η ιστορία που ανασυγκροτούν οι επίσημες αυτές καταγραφές παραείναι ωστόσο φτωχή για να χωρέσει μια πραγματική βιογραφία, με τους ερευνητές να είναι υποχρεωμένοι να προβούν σε εικασίες για τη συνέχεια.

Ένα είναι όμως σίγουρο: σε μια περίοδο 20 ετών, ο Σέξπιρ θα έγραφε μνημειώδη θεατρικά έργα που θα απαθανάτιζαν την πλήρη γκάμα των ανθρώπινων συναισθημάτων, δίνοντάς μας έναν ολοκληρωμένο «κατάλογο» του ανθρώπινου ψυχισμού: 37 θεατρικά έργα, 150 σονέτα και αναρίθμητα ακόμα ποιήματα αποκαλύπτουν ένα ασίγαστο λογοτεχνικό πνεύμα.

Ένας από τους σημαντικότερους δραματουργούς παγκοσμίως και αναμφίβολα ο πλέον πολυπαιγμένος και πολυμεταφρασμένος της θεατρικής ιστορίας κατάφερε να χειριστεί με απόλυτη δεξιοτεχνία τα θεατρικά είδη, με τα θέματα που έθιξε στο έργο του να παραμένουν ανατριχιαστικά επίκαιρα ακόμα και σήμερα. Κι αυτό γιατί μίλησε για τα διαχρονικά και οικουμενικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά…

Πρώτα χρόνια

Παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει επίσημο πιστοποιητικό γέννησης, τα εκκλησιαστικά μητρώα υποδεικνύουν ότι ο Ουίλιαμ Σέξπιρ βαφτίστηκε στην εκκλησία Holy Trinity Church στις 26 Απριλίου 1564. Από το γεγονός αυτό συνάγεται ότι πρέπει να γεννήθηκε γύρω στις 23 Απριλίου 1564, ημερομηνία που οι ακαδημαϊκοί κύκλοι θεωρούν ευρέως ως τη γενέθλια μέρα του Σέξπιρ.

Η πόλη που γεννήθηκε ήταν το εμπορικό κέντρο της εποχής Στράτφορντ (δυτικά του Λονδίνου), με τον Ουίλιαμ να είναι το τρίτο παιδί (από τα οχτώ) του Τζον Σέξπιρ, εμπόρου δερμάτινων ειδών, και της Μέρι Άρντεν, κόρη του γαιοκτήμονα της περιοχής. Ο πατέρας του έγινε μάλιστα αξιωματούχος της πόλης και υπηρέτησε κάποια στιγμή ως δήμαρχος, με τα εμπορικά μητρώα να υποδεικνύουν ωστόσο ότι αργότερα η περιουσία του συρρικνώθηκε (δεκαετία 1570).

Για τα παιδικά του χρόνια δεν είναι σχεδόν τίποτα γνωστό, ως γιος όμως τοπικού προύχοντα πρέπει να πέρασε εύκολη παιδική ηλικία. Η έλλειψη μάλιστα σχολικών μητρώων έχει ωθήσει πολλούς ιστορικούς να αμφισβητήσουν ακόμα και την ίδια του την ύπαρξη ή έστω την πατρότητα των έργων που υπογράφει…

Έγγαμος βίος

Ο 18χρονος Σέξπιρ παντρεύεται την 26χρονη Αν Χάθαγουεϊ στις 28 Νοεμβρίου 1582, η οποία ενδέχεται να κυοφορούσε ήδη το πρώτο τους παιδί. Αν τα μητρώα είναι σωστά, η κόρη τους γεννιέται στις 26 Μαΐου 1583, ενώ δύο χρόνια αργότερα (2 Φεβρουαρίου 1585) έρχεται η γέννηση των διδύμων τους, αν και το αγοράκι θα πεθάνει αργότερα σε ηλικία 11 ετών.

Μετά τον ερχομό στη ζωή των διδύμων ακολουθεί μια περίοδος 7 ετών για την οποία δεν γνωρίζουμε κυριολεκτικά τίποτα. Οι μελετητές αναφέρονται στην περίοδο αυτή ως «χαμένα χρόνια», με αναρίθμητες πραγματικά υποθέσεις να έχουν υποστηριχθεί για τη ζωή του αυτό το διάστημα.

Συναίνεση υπάρχει ωστόσο για το γεγονός ότι κατά τα μέσα με τέλη της δεκαετίας του 1580 ο Σέξπιρ βρίσκεται στο Λονδίνο, όπου ενδέχεται να έπιασε δουλειά ως ιπποκόμος σε μια σειρά από λονδρέζικα θέατρα…

Θεατρικό ξεκίνημα

Μέχρι το 1952 υπάρχουν αποδεικτικά που δείχνουν ότι ο Σέξπιρ κέρδιζε το ψωμί του ως ηθοποιός και θεατρικός συγγραφέας στο Λονδίνο, ενώ πιθανότατα υπέγραψε και την παραγωγή σε μπόλικες παραστάσεις. Στις 20 Σεπτεμβρίου 1592 έχουμε το άρθρο που φιλοξενείται στη θεατρική επιθεώρηση «Stationers’ Register» από τον θεατρικό συγγραφέα Robert Greene που αφιερώνει δυο-τρεις πικρόχολες γραμμές στον συνάδελφό του Σέξπιρ.

Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1590, αρχεία δείχνουν ότι ο Σέξπιρ ήταν διευθύνων σύμβουλος στον λονδρέζικο θίασο Lord Chamberlain’s Men, ο οποίος θα μετονομαστεί σε King’s Men μετά τη στέψη του βασιλιά James I το 1603. Άρθρα της εποχής και μητρώα αποδεικνύουν ότι ο θεατρικός οργανισμός του Σέξπιρ ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής, με τον συγγραφέα να δημοσιεύει θεατρικά έργα που είχαν γίνει δημοφιλή λογοτεχνικά αναγνώσματα!

Ας μην ξεχνάμε ότι η -λαϊκή- θεατρική κουλτούρα της Βρετανίας του 16ου αιώνα δεν είχε βρει τη θέση της στην άρχουσα τάξη της χώρας, παρά το γεγονός ότι πλήθος ευγενών ήταν πάτρονες της θεατρικής τέχνης και προσωπικοί φίλοι των ηθοποιών. Νωρίτερα στην καριέρα του, ο Σέξπιρ ήταν προστατευόμενος του αριστοκράτη Henry Wriothesley, κόμη του Southampton, στον οποίο εξάλλου αφιέρωσε τα πρώτα δημοσιευμένα ποιήματά του το 1593 και το 1594…

Άνοδος στο θεατρικό στερέωμα

Μέχρι το 1597, τα 15 από τα 37 συνολικά θεατρικά έργα που έγραψε ο Σέξπιρ είχαν εκδοθεί και ανεβεί σε παράσταση. Από τα δημοτικά μητρώα πληροφορούμαστε ότι ο Σέξπιρ αγόρασε το δεύτερο μεγαλύτερο σπίτι στη γενέτειρά του, το Στράτφορντ, για να στεγάσει την οικογένειά του. Το γεγονός ότι η απόσταση από το Στράτφορντ ως τη θεατρούπολη του Λονδίνου καλυπτόταν σε 4 μέρες με άλογο υποδεικνύει ότι ο Σέξπιρ πρέπει να περνούσε τον καιρό του στην πρωτεύουσα, γράφοντας έργα και ερμηνεύοντας ρόλους, επιστρέφοντας στη φαμίλια του μια-δυο φορές τον χρόνο, όταν τα θέατρα έκλειναν για τις διακοπές.

Το 1599, ο Ουίλιαμ Σέξπιρ και οι συνεργάτες του έστησαν τη δική τους θεατρική επιχείρηση στη νότια όχθη του Τάμεση, την οποία αποκαλούσαν Globe (το θέατρο σώζεται μέχρι σήμερα, ανακατασκευασμένο φυσικά).

Το 1605, ο Σέξπιρ αποκτά τα δικαιώματα χρήσης μιας μεγάλης έκτασης στο Στράτφορντ, τα οποία θα του εξασφαλίσουν πλουσιοπάροχο ετήσιο εισόδημα. Η κίνηση αυτή θα τον έκανε και δαιμόνιο επιχειρηματία -πέρα από κορυφαίο καλλιτέχνη-, με τους μελετητές να θεωρούν ότι η επενδυτική αυτή τοποθέτηση έγινε για να εξασφαλίσει ο δραματουργός τα απαιτούμενα μέσα και τον πολύτιμο χρόνο για να γράφει ανενόχλητος…

Λογοτεχνικό ύφος

Τα πρώτα θεατρικά του Σέξπιρ είναι γραμμένα στο παραδοσιακό στιλ της εποχής, με περίτεχνες μεταφορές και ρητορικά σχήματα. Σύντομα ωστόσο ο δραματουργός θα κατέληγε στο δικό του πρωτοποριακό στιλ γραφής, προσαρμόζοντας τη συμβατική θεατρική γραφή στους σκοπούς του, δημιουργώντας έτσι μια ελεύθερη -και καινοφανή- ροή λέξεων. Το έμμετρο μοτίβο του ιαμβικού πεντάμετρου μπολιάστηκε με ποιητικές φόρμες και απλή πρόζα, αποκλίνοντας από την παραδεδομένη συγγραφική νόρμα των καιρών…

Πρώτα έργα: ιστορικά και κωμωδίες

Με εξαίρεση την τραγωδία «Ρωμαίος και Ιουλιέτα», τα πρώτα θεατρικά έργα του Σέξπιρ ήταν κυρίως ιστορικά και γράφτηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1590: ο «Ριχάρδος» και ο «Ερρίκος» του, για παράδειγμα, δραματοποιούν τις καταστροφικές περιπέτειες αδύναμων ή διεφθαρμένων ηγεμόνων. Στην πρώτη αυτή περίοδο ο Σέξπιρ συγγράφει και μπόλικες κωμωδίες: το πνευματώδες κωμειδύλλιο «Όνειρο Θερινής Νυχτός», το ρομαντικό «Ο Έμπορος της Βενετίας», το γεμάτο λογοπαίγνια «Πολύ Κακό για το Τίποτα» και τα γοητευτικά «Όπως Αγαπάτε», «Δωδέκατη Νύχτα», και «Αγάπης Αγώνας Άγονος».

Η εργογραφία του πριν από το 1600 περιλαμβάνει πιθανότατα και τις τραγωδίες «Τίτος Ανδρόνικος» και «Ιούλιος Καίσαρας», αλλά και τις κωμωδίες «Το Ημέρωμα της Στρίγκλας», «Η Κωμωδία των Παρεξηγήσεων» και τους «Δύο Άρχοντες από τη Βερόνα»…

Κατοπινά έργα: τραγωδίες

Ήταν ωστόσο ο ύστερος Ουίλιαμ Σέξπιρ, μετά το 1600 δηλαδή, που θα προίκιζε την οικουμένη με τα αριστουργήματα του «Άμλετ», του «Βασιλιά Λιρ», του «Οθέλου», του «Μάκβεθ» και τόσων ακόμα. Στα έργα αυτά είναι που θα μετατραπεί ο δραματουργός σε μέγα ανατόμο της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης, παρουσιάζοντάς μας μια σειρά από ανθρώπινα διαχρονικά και οικουμενικά χαρακτηριστικά.

Όσο για το κορυφαίο των κορυφαίων αριστουργημάτων του, τον «Άμλετ», εδώ ο Σέξπιρ εξερευνά την προδοσία, την εκδίκηση, την αιμομιξία αλλά και την ηθική κατάπτωση με καινοφανή τρόπο, λειτουργώντας εκτός από δραματουργός και ως σύγχρονος ψυχολόγος! Η τελευταία περίοδος του θεατρικού του έργου περιλαμβάνει τα «Τέλος Καλό Όλα Καλά», το «Χειμωνιάτικο Παραμύθι», την «Τρικυμία», αλλά και τα «Αντώνιος και Κλεοπάτρα», «Κοριολανός» και «Κυμβελίνος». Πιο σοβαρά σε τόνο από τις κωμωδίες του, τα δράματα αυτά δεν φτάνουν σε επίπεδο τραγωδίας τον «Βασιλιά Λιρ» ή τον «Μάκβεθ», καθώς τελειώνουν με συμφιλίωση των χαρακτήρων ή συγχώρεση…

Θάνατος

Η παράδοση θέλει τον Ουίλιαμ Σέξπιρ να πεθαίνει την ημέρα των γενεθλίων του, στις 23 Απριλίου 1616, παρά το γεγονός ότι οι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι πρόκειται απλώς για μύθο. Τα εκκλησιαστικά μητρώα υποδεικνύουν ωστόσο ότι ενταφιάστηκε στην Trinity Church στις 5 Απριλίου 1616.

Στη διαθήκη του άφησε τη μερίδα του λέοντος στην κόρη του Susanna, ενώ στη γυναίκα του κληροδότησε «ψίχουλα», παρά το γεγονός ότι σύμφωνα με τον νόμο δικαιούταν το 1/3 της περιουσίας του. Της άφησε βέβαια το «δεύτερο καλύτερο κρεβάτι του», δήλωση που θα ερμηνευόταν από τους μελετητές του έργου του ότι το ζευγάρι είχε απομακρυνθεί με τα χρόνια, παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχουν στοιχεία για να υποστηρίξει κανείς κάτι τέτοιο…

Κριτικές και εκτεταμένη αμφισβήτηση

Το λογοτεχνικό φαινόμενο Σέξπιρ και η ενοχλητική έλλειψη βιογραφικών στοιχείων δεν θα αργούσαν να πυροδοτήσουν κριτικές και αμφισβητήσεις για την πατρότητα των συγκλονιστικών θεατρικών: περίπου 150 χρόνια μετά τον θάνατό του, ακαδημαϊκοί και θεωρητικοί της λογοτεχνίας θα άρχιζαν να παρατάσσουν εναλλακτικά ονόματα ως συγγραφείς των έργων.

Άνθρωποι κύρους και εγνωσμένης λογοτεχνικής αξίας φιγούραραν πλέον στους ακαδημαϊκούς κύκλους ως συγγραφείς του «Άμλετ» και του «Οθέλου»: οι Christopher Marlowe, Edward de Vere ακόμα και ο Φράνσις Μπέικον! Γιατί τα μπορεί τα επίσημα μητρώα να αποδεικνύουν ότι ο Ουίλιαμ Σέξπιρ πράγματι υπήρξε, αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι ήταν και ο δραματουργός των περίφημων τραγωδιών!

Οι σκεπτικοί έχουν ένα ακόμα επιχείρημα: πώς θα μπορούσε ένας άνθρωπος μέτριας μόρφωσης να αγγίξει την πνευματική αντιληπτικότητα και την ποιητική δυναμική των έργων του Σέξπιρ; Να γράψει σε τέτοια γλώσσα και να δημιουργήσει τόσο πλούσιους χαρακτήρες χωρίς καμία συγγραφική εκπαίδευση; Το κίνημα αμφισβήτησης της πατρότητας των έργων του βρετανού δραματουργού θα ξεκινούσε μάλιστα τον 19ο αιώνα, στο απόγειο του παγκόσμιου θαυμασμού για το έργο του Σέξπιρ.

Σήμερα ωστόσο τα πράγματα έχουν καταλαγιάσει στον ακαδημαϊκό κόσμο, με τους περισσότερους μελετητές να αποδέχονται το γεγονός ότι ο Σέξπιρ έγραψε όλα όσα του αποδίδονται, χωρίς ευρύτατη συναίνεση ωστόσο. Οι πηγές που τον θέλουν πέρα από δημοφιλή ηθοποιό της εποχής και δραματουργό έχουν επίσης αμφισβητηθεί, κάνοντας τον Ουίλιαμ Σέξπιρ το διαπρεπέστερο λογοτεχνικό μυστήριο της οικουμένης!

Λογοτεχνική κληρονομιά

Αυτό που φαίνεται να είναι αλήθεια είναι ότι ο Σέξπιρ ήταν ένας αξιοσέβαστος θεατράνθρωπος που έγραφε θεατρικά έργα και πρωταγωνιστούσε σε μερικά κατά τα τέλη του 16ου και τις αρχές του 17ου αιώνα. Η φήμη του εξάλλου ως δραματουργική μεγαλοφυΐα δεν θα αναγνωριζόταν παρά στον 19ο αιώνα: ξεκινώντας από τη ρομαντική περίοδο των αρχών του 1800 και συνεχίζοντας στη βικτοριανή εποχή, η αναγνώριση και ο σεβασμός στο έργο του Σέξπιρ θα άγγιζε πρωτοφανή επίπεδα!

Όσο για τον 20ό αιώνα, νέες ακαδημαϊκές τάσεις έχουν αναβιώσει τη θεωρητική πραγμάτευση των έργων του, ανασυγκροτώντας πλέον έναν εννοιολογικό πλούτο που δεν έχει όμοιό του σε άλλα θεατρικά έργα. Το ανέβασμα των σεξπιρικών παραστάσεων δεν έχει ωστόσο σταματήσει ποτέ: ακόμα και με τους μελετητές να μαλλιοτραβιούνται, το παγκόσμιο κοινό απολαμβάνει απαλλαγμένο από θεωρητικές έριδες τη μεγαλειότητα των σεξπιρικών χαρακτήρων και της πλοκής, που το φέρνουν αντιμέτωπο με τον συναισθηματικό του κόσμο, δίνοντας στη θεατρική τέχνη το πλήρες νόημά της…