Στο πλαίσιο της διάσωσης των αρχαιοτήτων εν όψει της κατασκευής του φράγματος Ιλαρίωνα επιχειρήσαμε συστηματική επιφανειακή έρευνα από το 2004 σε εκτάσεις εντός Νομών Κοζάνης και Γρεβενών με αποτέλεσμα να εντοπίσουμε νέους αρχαιολογικούς χώρους, οι οποίοι έφθασαν τους 23 εντός περιοχής κατάκλυσης. Από το 2006 αποκαλύψαμε νεκροταφεία με ένταξη από την Εποχή Χαλκού έως τα ελληνιστικά-ρωμαϊκά αλλά και τα βυζαντινά, οικιστικά κατάλοιπα αντίστοιχων εποχών αλλά και Νεολιθικής Εποχής, με αγροτοβιοτεχνικές κατασκευές, εγκαταστάσεις λουτρών, καθώς και εκκλησίες.
Το νέο υδροηλεκτρικό με κατασκευή φράγματος στον Ιλαρίωνα σχεδιάστηκε ως συνέχεια του φράγματος Πολυφύτου. Οι αρχαιολογικοί χώροι, που θίγονται και κατά μήκος της δεύτερης τεχνητής λίμνης, έχουν όμοια χαρακτηριστικά και είναι εξίσου σημαντικοί για τη γνώση της ιστορίας και προϊστορίας του μέσου ρου του Αλιάκμονα. Κατά μήκος του Αλιάκμονα οι άνθρωποι πέτυχαν να επιβιώσουν για χιλιετίες, από τη Νεολιθική Εποχή έως τα ελληνιστικά χρόνια, με καλή οργάνωση του χώρου σε συνδυασμό και με τα φυσικά πλεονεκτήματα. Το νερό του ποταμού έρεε ολοχρονίς, η ιχθυοπανίδα ήταν πάντα πλούσια, ενώ παράλληλα ο ποταμός πρόσφερε επικοινωνία από ρηχά περάσματα. Η γη ήταν ιδιαίτερα εύφορη στα παραποτάμια ανοίγματα, η χλωρίδα και πανίδα των διπλανών δασών ήταν άφθονη και επέτρεπε την ανάπτυξη της κτηνοτροφίας και του κυνηγιού και τέλος η υλοτομία συνέβαλλε τόσο στις κατασκευές όσο και στην εξασφάλιση της θερμαντικής ύλης.
Η ανασκαφή στον αρχαιολογικό χώρο της Ελάτης στη θέση Λογκάς από το 2009 έως το 2012 έπρεπε να απλωθεί σε μια μεγάλη έκταση 455 στρεμμάτων, όσος είναι και ο χώρος στην αγκαλιά του ποταμού. Πρόκειται για αλλουβιακή λεκάνη, ηοποία εκτείνεται σε μήκος 846,40 μ. βόρεια-νότια και πλάτος 730,30 μ. ανατολικά-δυτικά. Τα γεωμορφολογικά στοιχεία της προσδίδουν χαρακτήρα μικροπόλγης: αποτελεί επίπεδη, σχεδόν, έκταση με απότομο έως κατακόρυφο ανάγλυφο στις ανατολικές παρυφές, δηλαδή χώρο εύφορο στην αγκαλιά του ποταμού με ιδανικές συνθήκες κατοίκησης διαχρονικά. Η θέση αποτέλεσε πόλο έλξης του ανθρώπου για μόνιμη εγκατάσταση από τη Νεολιθική Εποχή και δεν εγκαταλείφθηκε έως σήμερα η χρήση της, καθόσον εξασφαλίζει εύφορο και εύκολα καλλιεργήσιμο έδαφος. Κατά συνέπεια ο αρχαιολογικός χώρος ήταν ευρύτατος και κάλυπτε όλη την έκταση των 455 στρεμμάτων, τόσο στους αγρούς προς την ακροποταμιά και στις ήπιες αναβαθμίδες στο επικλινές των παρακείμενων λόφων (Τομέας Α), όσο και σε χώρο πίσω από τους λόφους αυτούς (Τομέας Β). Από την έρευνα στη θέση έχουν αποκαλυφθεί χώροι κατοίκησης κατά τη Νεολιθική Εποχή και την Πρώιμη και Μέση Εποχή Χαλκού, κατά την Ελληνιστική, χώροι οργανωμένων νεκροταφείων της Πρώιμης-Μέσης Εποχής Χαλκού, της Ύστερης Εποχής Χαλκού-Πρώιμης Εποχής Σιδήρου, καθώς και μεμονωμένοι τάφοι προϊστορικοί, ελληνιστικοί και βυζαντινοί.
Διηνεκής πόθος και επιδίωξή μου υπήρξε η σύνταξη αρχαιολογικού χάρτη σε κάθε περιοχή που ερευνώ, αφού η κατάρτιση πλήρους τοπογραφικού αρχείου με τράπεζα πολλαπλών πληροφοριών βοηθά τα μέγιστα στην προστασία της πολιτισμικής κληρονομιάς. Έτσι, χάρη στις περιοδείες και τις αυτοψίες στην Ελάτη και χάρη στο ενδιαφέρον των αρχαιόφιλων κατοίκων της, οι θέσεις αυξήθηκαν και, μολονότι δεν πιστεύω ότι η εργασία αυτή ολοκληρώθηκε, αποφάσισα στη μικρή έκδοση που ετοιμάζω για την ανασκαφή να συμπεριληφθεί και ο χάρτης με τους αρχαιολογικούς χώρους τόσο της Ελάτης όσο και της ευρύτερης περιοχής των γύρω χωριών. Μελλοντικά, ίσως, υπάρξει επανέκδοση πληρέστερη, όσον αφορά στο είδος των χώρων αυτών και στην ακριβέστερη χρονολογική τους ένταξη, η οποία είναι δυνατόν να προκύψει από τη μελέτη των κινητών ευρημάτων.
Ευχαριστίες οφείλω σε όσους μοιράστηκαν την αγωνία μου, τους αγώνες και τους κόπους για την έρευνα και σε όσους με στήριξαν κρίνοντας ως μεγάλη αντιπαροχή τη γνώση από τις αρχαιότητες που ήρθαν στο φως.
ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΡΑΜΗΤΡΟΥ-ΜΕΝΤΕΣΙΔΗ
ΔΡ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΚΑΦΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΕΛΑΤΗΣ