«H σχέση σώματος και ψυχής – Εστιάζοντας διαδοχικά: στο αισθητικό και στο παθητικό» 

ΑΡΧΙΜ. ΠΑΪΣΙΟΥ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΗΓΟΥΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ ΦΙΛΩΤΑ

Α. Ο άνθρωπος ως ψυχοσωματική ολότητα έχει νοερή και βιολογική φύση. Ο τρόπος με τον οποίο συνδέεται η ψυχή με το σώμα του είναι το αισθητικό της υπάρξεώς μας. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός λέει ότι: «αἴσθησίς ἐστι δύναμις τῆς ψυχῆς ἀντιληπτικὴ τῶν ὑλῶν» καὶ δείχνει, ὅτι ὁ νοῦς, διὰ μέσου τῶν αἰσθήσεων ποὺ ἔχει τὸ αἰσθητικὸ τῆς ὑπάρξεώς μας, κατέρχεται στὸν αἰσθητὸ κόσμο καὶ τὸν γνωρίζει.  Διασαφηνίζει βέβαια ὅτι· «αἰσθητικὸν δὲ τὸ ζῷον τὸ ἔχον τὴν αἴσθησιν». Συνεπῶς αἰσθητικὸ δὲν εἶναι αὐτὴ καθ’ ἑαυτὴν ἡ αἴσθησις, οὔτε αὐτὸ ποὺ λέμε «οἱ αἰσθήσεις», οὔτε πάλι τὰ αἰσθητήρια, ἀλλὰ ἡ ζῶσα ὕπαρξη ποὺ ἔχει ὅλα αὐτά. Είχαμε αναφέρει ότι ο άνθρωπος δεν έχει μόνο αισθητήρια και νεύρα που μεταφέρουν τις πληροφορίες από τον αισθητό κόσμο στον εγκέφαλο ως νευρικές ώσεις που απλώς τις επεξεργάζεται. Αλλά ο άνθρωπος έχει αίσθηση ψυχής και τα μηνύματα που λαμβάνει από το περιβάλλον  τα καταγράφει πρώτα σε βιολογικό επίπεδο στον εγκέφαλο ενώ σε πνευματικό στην φαντασία. Και μέχρι εδώ, επειδή οι γνωστικές δυνάμεις της ύπαρξης μας η αίσθηση και ηφαντασία είναι άλογες θα μπορούσαμε να πούμε ότι τις έχουν και τα ζώα, τα οποία, αν και δεν έχουν λογικό, ωστόσο, έχουν ψυχή, η οποία βέβαια δεν είναι νοερή, λογική και πνευματική αλλά μόνο ενέργεια που τα εμψυχώνει. Όμως ανεβαίνοντας την κλίμακα των υπόλοιπων γνωστικών δυνάμεων της ύπαρξης μας -εννοείται της ίδιας ομάδος-  ο άνθρωπος έχει γνώμη και πάνω απ’ αυτήν, ανώτερη γνωστική δύναμη την διάνοια. Η γνώμη είναι η “δόξα”, από το ρήμα δοκώ, και σημαίνει την άποψη. Γράφει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς για την γνώμη· «Ἡ δόξα ἐξ ἄλλου, ἐκείνη ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴ φαντασία, εἶναι ψῆφος ἄλογος, ἐκείνη δὲ ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὴ διάνοια, ὄχι. Διότι αὐτὴ ἡ ἕξις εἶναι καμωμένη πρὸς ἀμφότερα. Είναι, δηλαδή, αυτή που προέρχεται από την φαντασία και όχι εκείνη που προέρχεται εκ της διανοίας, η πρώτη ιδέα που διαμορφώνεται στην ψυχή απ’ αυτό που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις. Βλέπουμε για παράδειγμα τον ήλιο κάθε πρωί, περίπου την ίδια ώρα με κάποια διακύμανση ανάλογα με την εποχή, να ανατέλλει από το συγκεκριμένο σημείο του ορίζοντα και αποθηκεύοντας στο εκμαγείο των αισθήσεων, στην μνήμη, την συγκεκριμένη πληροφορία αυτόματα διαμορφώνεται η ιδέα στην διάνοιά μας ότι είναι πολύ νωρίς το πρωί.

Τα ερεθίσματα, βέβαια, δεν είναι μόνο οπτικά, ούτε και, αν ακόμη, είναι του ίδιου είδους, π.χ οπτικά ή ακουστικά, κινούν την ψυχή μας προς τα ίδια συναισθήματα και  τις επιθυμίες αλλά ανάλογα με τις κληρονομικές καταβολές, ανάλογα με την όποια παιδεία μας και άλλους παράγοντες συγκινούν την ψυχή μας σε διαφορετικό βαθμό και με διαφορετική κάθε φορά ένταση κατά περίπτωση. Αυτό γίνεται διότι αλλάζουν οι συνειρμοί, διαφορετική είναι η ψυχολογία μας που διαρκώς μεταβάλλεται ανάλογα τον χώρο στον οποίο βρισκόμαστε, την δραστηριότητα που έχουμε την δεδομένη χρονική στιγμή αλλά και τις διαφορετικές βιοχημικές επιδράσεις στον οργανισμό μας ανάλογα με το τί προσλαμβάνουμε με την βρώση, την πόση, ενδεχομένως με κάποια φάρμακα ή και ψυχοτρόπες ουσίες. Θέλω να πω ότι, επειδή είμαστε τρεπτοί ως προς την φύση μας έχουμε μεταβολές και στην ψυχολογία μας, στα όρια όμως που καθορίζουν ένα υγιές ψυχοσωματικά άτομο χωρίς διαταραχές. Αυτές όμως, οι όποιες, μεταβολές στον ψυχισμό, στην κυκλοθυμικότητά μας είναι και ελεγχόμενες και σηκώνουν θεραπεία και δεν εννοώ οπωσδήποτε την φαρμακευτική θεραπεία η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις και σε ορισμένα χρονικά διαστήματα διαστήματα μπορεί να βοηθήσει. Εδώ, ομιλώ για την θεραπεία της ψυχής από τα πάθη από τα οποία, αν δεν θεραπευθεί πνευματικά ο άνθρωπος στην πραγματικότητα μένει άρρωστος.

Β. Αναφέρθηκε μέχρι τώρα το αισθητικό της ψυχής που συνδέει την βιολογική με την νοερή μας φύση στην υπόστασή μας. Αν εστιάσουμε ακόμη περισσότερο χρειάζεται να επισημάνουμε ότι ο βιολογικός μας οργανισμός ενώνεται με την ψυχή μας δια μέσου του παθητικού της ψυχής. Η ψυχή όμως έχει ενωμένο το λογικό της μέρος με το νου και το πνεύμα από την μία μεριά, την ανώτερη, αλλά από την κατώτερη έχει ενωμένο το λογικό της  μέρος με το παθητικό, δηλαδή,  το θυμικό και το επιθυμητικό της μέρος. Τα δύο αυτά, το θυμικό και το επιθυμητικό μολονότι είναι άλογες δυνάμεις της ύπαρξής μας, ωστόσο υποτάσσονται στο έλλογο μέρος της ψυχής, διότι η ψυχή έχει και έλλογο μέρος με το οποίο συγγενεύει με τα ανώτερα όντα αλλά και άλογο με το οποίο συγγενεύει με τα κατώτερα όντα, τα ζώα και τα φυτά. Δηλαδή, ο άνθρωπος βρίσκεται στον μέσον και γι’ αυτό λέγεται “μεθόριος”, σύνορο δηλαδή, αισθητής και πνευματικής φύσεως[1].

Εξετάζοντας την σχέση και κοινωνία της βιολογικής και νοεράς μας φύσεως καθώς εστιάζουμε από το πιο γενικό προς το πιο ειδικό, σε τρία στάδια: α.το αισθητικό της υπάρξεώς μας (γενικότερα), β. το παθητικό της ψυχής (ειδικότερα) και γ. την φαντασία (πιο ειδικά)βρισκόμαστε τώρα στην ανάπτυξή μας στο παθητικό της ψυχής. Γιατί, λοιπόν, το παθητικό της ψυχής έχει τόση σημασία για την έρευνά μας, που αφορά την συμφυΐα ψυχής και σώματος, ήτοι την συνύπαρξη των δύο στην υπόσταση κάθε ανθρώπου; Πολύ απλά, διότι με το να είναι το παθητικό της ψυχής ο “ενδιάμεσος κρίκος” μεταξύ σώματος και ψυχής, ως το κατώτερο μέρος της ψυχής, το οποίο ενώ είναι η ζωϊκή ψυχή που υπάρχει στο σώμα άρρηκτα ενωμένο με το ανώτερο μέρος της, την πνευματική ψυχή που δεν έχουν τα ζώα, ωστόσο δέχεται ακόμη και αυτό το κατώτερο μέρος της ψυχής τις άκτιστες ενέργειες και μετέχει αυτών.

Τί μας ενδιαφέρει αυτό; Ήδη το αναφέραμε. Πρώτα μας ενδιαφέρει πνευματικά. Δείχνοντας όμως ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς τον τρόπο της μετοχής των ακτίστων ενεργειών, κάτι που φαινομενικά δεν ενδιαφέρει τις θετικές επιστήμες στην υλιστική τους θεώρηση, επειδή ομιλεί θεολογικά στην πραγματικότητα μαζί μας δίνει και ένα άλλο μοντέλο φυσιολογίας που ιατρικά είναι αξιοποιήσιμο ως πληροφορία. Αυτό το μοντέλο δεν είναι αυτονομημένο αλλά έχει σχέση με την ψυχολογία. Ποιά ψυχολογία; Την νηπτική ψυχολογία των Πατέρων, η οποία όμως ως προς το περιεχόμενο αντιστοιχεί στην γνωστική ψυχολογία. Η σύγχρονη, όμως έρευνα που αφορά στην νευροεπιστήμη και την συμπεριφορά, αυτή την σύγκλιση τελικά ζητά και μας το λέει. Ερχόμαστε, λοιπόν τώρα, στο δια ταύτα! Θεωρητικά και μόνο στην συνάφεια αυτή βρίσκουμε μια χρυσή τομή στην οντότητά  μας που μας ενδιαφέρει.

Από την μια την πλευρά, με φορά από πάνω προς τα κάτω, με χαμηλότερο όριο  το κατώτερο μέρος της ψυχής, αυτό το παθητικό, που συνδέεται όμως με το ανώτερο δια του λογιστικού. Από την άλλη μεριά, με φορά από κάτω προς τα πάνω, με ανώτερο όριο[2] πάλι το κατώτερο μέρος της ψυχής, αυτό το παθητικό της, το οποίο όμως, σε αυτή την περίπτωση, συνδέεται με τις βιολογικές μας λειτουργίες, επομένως με τον οργανισμό, το βιολογικό μας σώμα, το οποίο για να υπάρχει, όσο καιρό θα διαρκέσει η βιολογική του ζωή, θα το ζωοποιεί. Να μείνουμε λίγο σ’ αυτό για να το εξηγήσουμε. Είναι άλλωστε το κρίσιμο σημείο! Πρέπει να γνωρίζουμε ότι από τις δυνάμεις που υπάρχουν στα όντα και βέβαια στην ύπαρξή μας άλλες είναι ψυχικές, άλλες φυσικές και άλλες ζωτικές. Ψυχικές είναι αυτές που ανήκουν στην προαίρεση. Φυσικές και ζωτικές δυνάμεις είναι αυτές που ενεργούν χωρίς τη θέλησή μας.Ψυχικές είναι η επιθυμία και η αίσθηση. Στην επιθυμία ανήκει η ικανότητα μεταβάσεως από τόπο σε τόπο, η κίνηση όλου του σώματος, η φωνητική και εν μέρει η αναπνευστική ικανότητα δεδομένου ότι μπορούμε και να την ελέγχουμε. Από μας εξαρτάται να τα ενεργούμε αυτά ή να μην τα ενεργούμε. Φυσικές και ζωτικές δυνάμεις είπαμε είναι αυτές που ενεργούν χωρίς τη θέλησή μας. Φυσικές είναι η θρεπτική, η αυξητική και η αναπαραγωγική· ζωτική είναι η σφυγμική. Αυτές ενεργούν είτε το θέλουμε είτε όχι. Γνωρίζοντας όμως ότι «με τὸ παθητικὸ ἡ ψυχὴ συγκοινωνεῖ μὲ τὴν αἰσθητική, θρεπτικὴ καὶ αὐξητικὴ φύση» από την μια και από την άλλη με το λογιστικό (λογικό μέρος της Ψυχής) συνάγεται ότι αυτό είναι ο ενδιάμεσος κρίκος, το σημείο “τομής”! Αυτό είναι πολύ σημαντικό διότι δείχνει την σχέση που υπάρχει μεταξύ σώματος και ψυχής.

Πρέπει, ακόμη, να γνωρίζουμε ότι το λογικό από τη φύση του κυβερνά το άλογο· διότι οι δυνάμεις της ψυχής διαιρούνται σε λογικό και άλογο. Τα μέρη μάλιστα του αλόγου είναι δύο· το ένα είναι κουφό στη φωνή του λογικού, δεν υπακούει δηλαδή στη λογική, ενώ το άλλο είναι προσεκτικό και υπάκουο στη λογική. Ανυπάκουο βέβαια και απείθαρχο στη λογική είναι το ζωτικό μέρος της ψυχής, το οποίο ονομάζεται και σφυγμικό· επίσης και το σπερματικό μέρος, δηλαδή το αναπαραγωγικό και το φυτικό, το οποίο λέγεται και θρεπτικό· σ’ αυτό ανήκει και το αυξητικό μέρος, το οποίο και διαπλάθει το σώμα. Αυτά δεν τα εξουσιάζει η λογική, αλλά η φύση. Το μέρος πάλι της ψυχής που είναι προσεκτικό και υπάκουο στη λογική διαιρείται σε επιθυμία και θυμό. Μάλιστα, το άλογο μέρος της ψυχής ονομάζεται παθητικό και ορεκτικό. Εδώ, τώρα, θα μπορούσα να παραπέμψω σέ ένα από τα άπειρα κείμενα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά για να δείξω ότι, και αυτό ακόμη, το παθητικό της ψυχής είναι δυνατόν να μετέχει των ακτίστων ενεργειών[3] θα το κάνω όμως μόνο για όσους ενδιαφέρονται κάτω στο περιθώριο και δεν θα σπάσω την ροή της ανάπτυξης, επειδή δεν ενδιαφέρει την ιατρική κοινότητα, στην οποία θέλω εδώ να δώσω μια αξιόλογη -θεωρώ- για την σύγχρονη έρευνα πληροφορία.  Θα μπορούσα αξιωματικά και μόνο, συμφωνα με την παραπάνω θεωρητική απόδειξη, να συνεχίσω την διαπραγμάτευση του θέματος καθαρά σε θέματα ψυχο-φυσιολογίας  για την σύζευξη των δυνάμεων της ψυχής με τις οργανικές λειτουργίες, έτσι  ξερά, ως μοντέλο ζεύγους οργανικών συστημάτων και ψυχικών λειτουργιών σε συνφυΐα (συνάφεια) που  χρησιμοποιούν τα ίδια όργανα και συναποτελούν την ανθρώπινη οντότητά μας. Διότι σύμφωνα με τον Νικήτα Στηθάτο γνωστό στην βιβλιογραφία ως Μελέτιο Μοναχὸ στὸ «περὶ φύσεως τοῦ ἀνθρώπου» ἔργο του ποὺ ἐντάσσεται τόσο στὴν ἰατρικὴ ὅσο καὶ στὴ θεολογικὴ πραγματεία· «δὲ θὰ μποροῦσε κάποιος νὰ πεῖ ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἔχει ἀκριβῶς τὶς ἴδιες ἰδιότητες μ’ ἐκεῖνες ποὺ ἔχει ξεχωριστὰ ἡ ψυχὴ καὶ τὸ σῶμα, ἀλλὰ ὅτι ἔχει κάποιες ἄλλες ἰδιότητες, διότι ὁ ἄνθρωπος ὑπάρχει βέβαια λόγῳ τῆς σχέσης ψυχῆς καὶ σώματος, ἀποτελεῖ  ὅμως, μιὰ τρίτη, νέα ὕπαρξη. Καὶ αὐτὸ γίνεται φανερό, ὅταν ἀποχωριστοῦν τὰ μέρη, ποὺ τὸ δημιούργησαν· τότε, ἂν δηλαδὴ γίνει αὐτὸς ὁ ἀποχωρισμός, μένει μὲν τὸ σῶμα καὶ διατηρεῖ τὰ γνωρίσματά του, ἐπειδὴ εἶναι δυνατὸ νὰ γίνει αὐτὴ ἡ τριπλὴ διάκριση, ψυχῆς, σώματος καὶ ἀνθρώπου, ὅμως, τὸ σῶμα εἶναι νεκρὸ· παρόμοια, ἡ ψυχὴ παραμένει λογικὴ καὶ νοερή, παρ’ ὅλο ποὺ ἀποχωρίστηκε ἀπὸ τὸ σῶμα. Ὅμως, ὡς ἀποτέλεσμα παραμένει ὅτι χάθηκε ὁ ἄνθρωπος, ποὺ ἦταν ἀποτέλεσμα συνύπαρξης δύο ξεχωριστῶν στοιχείων, τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος. Μολονότι, σημειώνω ότι θα μπορούσα να πάρω αυτόν, τον εύκολο, δρόμο διαπραγμάτευσης δεν θα το κάνω, διότι πάνω σ’ αυτό το νέο μοντέλλο πρέπει να εργασθούμε ερευνητικά σε εργαστηριακό επίπεδο (μοριακά και βιοχημικά) αλλά και συγγραφικά, αφού χρειάζεται να συνθέσουμε την μέχρι τώρα  γνωστή νευροφυσιολογία και νευροβιολογία με τα στοιχεία που θα της παρέχει όχι μόνο η εργαστηριακή έρευνα και η κληνική παρακολούθηση αλλά και η γνωστική, πατερική ψυχολογία, η οποία θεωρητικά, πρώτα αυτή, θα ορίσει το συγκεκριμένο μοντέλο που προτείνει πάνω στο οποίο θα γίνει στοχευμένη έρευνα και θα διατυπωθούν οι παρατηρήσεις, ώστε και να αποδειχθεί το μοντέλο ψυχο-φυσιολογίας που προτείνουμε– διότι εδώ ζητούνται αποδείξεις με την στενή νοοτροπία των θετικών επιστημών- πως το μοντέλο αυτό εφ’ όσον λειτουργεί λύνοντας το ζήτημα των ανώτερων γνωστικών λειτουργιών που χάσκουν ως κενό στην μέχρι τώρα νευροφυσιολογία και νευροεπιστήμη όχι απλώς ερμηνεύει λειτουργίες άγνωστες μέχρι τώρα αλλά παρέχει και λύσεις που θα αξιοποιηθούν θεραπευτικά και  επιστημονικά στο πεδίο της γνώσης κυρίως των βιοεπιστημών και των ανθρωπιστικών επιστημών. Η μέθοδος που θα ακολουθήσω εφ’ όσον θέλω να αποδείξω ότι συνδέονται οι   πνευματικές λειτουργίες με τις σωματικές λειτουργίες είναι να πιάσω μία – μία τις ψυχικές αυτές λειτουργίες ξεκινώντας από τις πλέον “κατώτερες”, εξ απόψεως των πιο ζωοδεστέρων σωματικώς, και να ανέρχομαι στις πιο πνευματικές συνδέοντας τες. Και εδώ πραγματικά  βρίσκεται το σπουδαίο και θαυμαστό τί έχει να προσφέρει η Νηπτική Πατερική Γραμματεία που τόσο υποτιμήθηκε από τον επιστημονικό (;) κόσμο.

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.