Ανακοίνωση του Δρ. Θανάση Καλλιανιώτη στην ημερίδα Έμπρακτα και εικονικά πειράματα (θεωρία και δοκιμή στα Φυσικά Δημοτικού. Οργανωμένη από τον γράφοντα και τον MSc χημικό και υπεύθυνο εργαστηρίου Φυσικής Αστέριο Ι. Κούτσιανο, πραγματοποιήθηκε στο ΕΚΦΕ Κοζάνης την 12η Μαρτίου 2015. Εκφωνήθηκε από στήθους τη συνοδεία οπτικής παρουσίασης.
- Η 15΄ ανακοίνωσή μου τιτλοφορείται απ΄ τα λόγια στα έργα των Φυσικών Δημοτικού, κατά μιαν οπτική πως από τα συνήθη και τα εύκολα οδηγούμαστε στα σπάνια και τα δυσχερή. Ωστόσο, εδώ εμφιλοχωρεί μιαν αντίφαση, καθώς ο αποτιμητής (ίσως έτσι θα ονομάζονται στο προσεχές μέλλον οι σχολικοί σύμβουλοι) σας παρωθεί σε έργα χρησιμοποιώντας όμως λόγια! Έχετε απόλυτο δίκιο! Και είναι καθ’ όλα πρεπούμενη η αναφορά σας στην λιτή παρουσία του παρόντος στα Σχολεία της υπαίθρου, αναγκαστική λόγω των έξι μόνο επιχορηγούμενων μηνιαίων εξόδων του. Γεγονός που ταυτίζεται με την αρχαιοελληνική ρήση του πολυπράγμονα Δημόκριτου ο κόσμος σκηνή, ο βίος πάροδος ήλθες, είδες, απήλθες,[1] την οποία ξεσήκωσαν μετά, προφανώς χωρίς αναφορά στην πηγή, Λατίνοι και Βρετανοί σαν τον Σαίξπηρ, λογογράφοι και θεατρικοί συγγραφείς.
Θα ήταν με βεβαιότητα θαυμαστό σε ακόλουθη σχετική μάζωξη, αν υπάρξει εκ μέρους μου, εσείς να είστε παρατηρητές κι ο ομιλών να διδάσκει σε τάξη παιδιών το μάθημα της ημέρας, στον ορισμένο χρόνο του, τις μεταβλητές που διεξέρχεται θεωρητικά εδώ. Ιδού λοιπόν η πραγματική πρόκληση για κάθε θεράποντα της αποφατικής συμβουλευτικής.
- Τα διδακτικά πακέτα των Φυσικών των Ε΄ και ΣΤ΄ τάξεων τα έγραψε η ίδια ομάδα, οχτώ εκπαιδευτικοί κι ένας καθηγητής Φυσικής, που διδάσκει δασκάλους στην Αθήνα, όπως οι ίδιοι αυτοπροσδιορίζονται.[2]
Μια μερική κι εν σπουδή διαδικτυακή έρευνα δείχνει πως οι ειρημένοι εκπαιδευτικοί είναι δάσκαλοι με μεταπτυχιακό, μάλλον όλοι, δίπλωμα Παιδαγωγικών Τμημάτων,[3] ενώ ο καθηγητής Φυσικής σπούδασε Χημεία στην Αθήνα και μετά εκπόνησε διατριβή στην ίδια επιστήμη στα Γιάννενα.[4] Ο τελευταίος συμμετείχε στη συγγραφή του 1/3 των σχολικών βιβλίων, ουσιαστικά σε θέματα που γνώριζε καλά, π.χ. στα κεφάλαια της ενέργειας, των μιγμάτων και των υλικών σωμάτων. Την υπόλοιπη ύλη διεξήλθαν οι δάσκαλοι της Α/θμιας και οι καθηγητές της Β/θμιας.
- Έχει ενδιαφέρον, από την άποψη της ιστορικής μελέτης του συρμού, ο οποίος διατυμπανίζεται σήμερα σωρηδόν από τα ΜΜΕ προς χάριν των ποικίλων ΜΚΟ και της υψηλής πολιτικής, η κατά φύλο διάκριση των συντακτών των εγχειριδίων. Εφτά άνδρες και δύο μόνον γυναίκες. Συγγραφικό ρατσισμό ίσως ονόμαζε με δυνατές δόσεις αστειότητας, κάθε φλεγόμενη φεμινίστρια που θα επιθυμούσε να ξεφύγει μαχητικά από την ανωνυμία, τη διαφόριση αυτή!
Ας μνημονευτεί πως ως κριτής στο Βιβλίο Φυσικών της Ε΄ τάξης έλαβε μέρος ο Ιωάννης Μπάκανος εκ Λάβας Σερβίων, Φιλόλογος και Δρ. Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, έως πρότινος ΣΣ της ιδίας περιφερείας.
- Οι συγγραφείς των Φυσικών Δημοτικού, γενικά όλοι οι εκπαιδευτικοί, αλλά και πληθώρα διανοούμενων θαυμάζουν ένα ιεραρχικό πρότυπο προσέγγισης της γνώσης το οποίο: φωτίζει γερά την ποιότητα και την μεθοδολογία, ενώ εξοβελίζει την ποσότητα στη σκιά. Ο γράφων ως προς το πρώτο απορεί, καθώς η ποιότητα είναι έκγονο ακραίας επιστημονικής εξειδίκευσης, κάτι που εκ των πραγμάτων λείπει από τους δασκάλους, γι’ αυτό και δίνουν βάρος στη μεθοδολογία, στο σερβίρισμα δηλαδή της γνώσης στα παιδιά.
Η δυστυχής ποσότητα πάντα υποστατή των δύο για τους πολλούς. Όχι όμως για τους λίγους, ανάμεσα στους οποίους κι ο γράφων, αφού όσο περισσότερα τα δεδομένα, ιδιαίτερα στην Ιστορία, τόσο αξιόπιστη η σύγκριση και η κρίση.
5 Στο βιβλίο για το δάσκαλο, όσον αφορά στη θέση των Φυσικών Επιστημών, οι συγγραφείς παραθέτουν διάφορες γνώμες επιστημόνων ή διανοητών, της Εσπερίας επί το πλείστον, αν όχι αποκλειστικά. Π.χ. το απόσπασμα του Βρετανού Φράνσις Μπέικον «η γνώση από μόνη της είναι εξουσία». Ο γράφων συγκατανεύει βεβαίως πως αληθώς οι Δυτικοί προηγούνται από εμάς σήμερα στην τεχνολογία. Όμως ούτε πρωτοπόροι είναι ούτε έχουν ακόμα ελευθερωθεί από την «κατοχή» του αρχαίου ελληνικού πνεύματος.
Στον φυσικό[5] Δημόκριτο αποδίδεται η ρήση πολυνοίην ου πολυμαθίην ασκέειν χρη, δηλαδή να ασκείσαι στη νοητική αντίληψη κι όχι στις πολλές γνώσεις. Γιατί επιπροσθέτως να προσκυνούμε τους μίμους της Δύσης προς χάριν του τρέχοντος κοσμοπολιτισμού, αφού και με αυτόν πρώτοι οι στωικοί φιλόσοφοι είχαν εμπλακεί αποφθεγγόμενοι ότι κάθε άνθρωπος, Έλληνας ή βάρβαρος, ελεύθερος ή δούλος, είναι λογικό ον;[6]
- Ναι, για τα Φυσικά μιλάμε. Ο Δημόκριτος, πατέρας της ατομικής θεωρίας. Αιτίαι ουράνιαι επιγράφεται ένα από τα έργα του, όπου ερευνά τα αίτια δημιουργίας των φαινομένων με βάση τη λογική (αιτία π.χ. για την ανακάλυψη θησαυρού είναι το σκάψιμο) και την παρατήρηση (η βροντή είναι αποτέλεσμα ανώμαλων μιγμάτων ατόμων). Φυσικόν λόγον ονομάζει την επιστημονική παρατήρηση, Physics στην αγγλική, Physik στη γερμανική η φυσική επιστήμη.[7]
Δύσπιστος ο Δημόκριτος στο ιερατείο; Μάλλον. Όμως και στη Θεοσοφία διέτρεπαν οι αρχαίοι Έλληνες διανοητές, κατ΄ εξοχήν ο ειρημένος φιλόσοφος, με αναφορές στο ον και το μη ον ή στο απόφθεγμα ότι ο θεός οδηγεί τον όμοιο στον όμοιο, νοητικές σηματοδοτήσεις που μεταβάπτισε αργότερα η χριστιανική φιλοσοφία.
- Σε τρεις βάσεις συμπύκνωσαν οι συγγραφείς τα Φυσικά του Δημοτικού: στη θεωρία διδασκαλίας, στην υπόθεση στην εκτέλεση-καταγραφή και στα συμπεράσματα. Τρίπτυχο που εφαρμόζεται και σε άλλες επιστήμες, με διάφορη βεβαίως ορολογία.
Η υπόθεση κεντρίζει τη μνήμη, προκαλεί συγκρίσεις και αφήνει ελεύθερα τα χαλινά της φαντασίας. Η εκτέλεση των πειραμάτων, συνήθως πάντα εντυπωσιακή, κομίζει την αγαλλίαση στην οποία καταλήγει μέσω της χειρωνακτικής εργασίας η ταύτιση της υπόθεσης με την αλήθεια. Η συνοδευτική καταγραφή του προτσές ντύνει με επιστημονικό μανδύα το γεγονός, το δε συμπέρασμα συγκεφαλαιώνει την αρχική θεωρία με την τελική πράξη.
- Χρειάζεται το μάθημα των Φυσικών; Η απάντηση ενός ιστορικού είναι πως κάθε γνωστική επεξεργασία ή εκάστη νοητική κατασκευή απαραίτητη, αν όχι στο παρόν, σίγουρα στο μέλλον. Στα Φυσικά του Δημοτικού περιλαμβάνουν αρκετές επιστήμες: Φυσική, Χημεία, Ανθρωπολογία, Φυτολογία, Ζωολογία κ.α.
Σπουδάζει κανείς τη θεωρία και την πράξη, λαμβάνει συμβουλές ασφάλειας, επαφίεται με την πεπαλαιωμένη κι ακμάζουσα τεχνολογία κι επιπροσθέτως προεκτείνει τις μεταβλητές των Φυσικών Επιστημών (υπόθεση, παρατήρηση, πείραμα, σύγκριση, έρευνα) και στην κοινωνία.
- Κατά ιεραρχικήν τάξιν τα εργαλεία του δασκάλου στο μάθημα των Φυσικών είναι δύο ειδών: τα θεωρητικά ΔΕΠΠΣ, το ΑΠΣ και Βιβλίο του Δασκάλου και τα πρακτικά Βιβλίο του Μαθητή και Τετράδιο Εργασιών. Τα πρώτα σπανίζουν ως έντυπα στη βιβλιοθήκη της πλειονότητας των διδασκάλων, υπάρχουν όμως ψηφιακά στο διαδίκτυο. Παρά τη χρησιμότητά τους, ελάχιστοι τα ξεφυλλίζουν, θεωρώντας τα δικαίως ως άσκηση επί χάρτου, που επιδεικνύεται σε μαχητές πρώτης γραμμής.
Το Τετράδιο Εργασιών (ως πρακτικός οδηγός) και το Βιβλίο του Μαθητή (θεωρητικό υποστύλωμα) κρίνονται ευχρηστότερα. Απολύτως αναγκαίο φαίνεται στην πρώτη ματιά το πρώτο. Πώς θα το δουλέψει ο δάσκαλος εξαρτάται από ποικίλα συμπαρομαρτούντα. Ορθή πάντως κρίνεται η χρήση αμφοτέρων, για να μην παγιώνεται ένας και μόνον γνωσιακός μονόδρομος.
- Στο μάθημα των Φυσικών για τα περισσότερα κεφάλαια, εκτός από ευχής έργον, κρίνεται πρόσφορη η ομαδική διάταξη των θρανίων. Αυτή η χωρική κατανομή βοηθάει στα πειράματα, αλλά και στην πρακτική επεξεργασία του μαθήματος, ενώ κερδίζεται διδακτικός χρόνος. Οι ομάδες συνεργάζονται μεταξύ τους ως προς τη δημιουργία υποθέσεων, την οποία ανακοινώνει ένας κάθε φορά. Εκτελούν μαζί τα πειράματα, καταγράφουν εγειρόμενα ζητήματα και το τελικό συμπέρασμα.
Τελευταίος για ό,τι πρόβλημα προκύπτει είναι ο δάσκαλος, ο οποίος βεβαίως κινείται αφανώς, άσχετα αν δεσπόζει στην πραγματικότητα όλων. Εννοείται πως η ομαδική δουλειά, παρά τις θεωρητικές ευλογίες, δεν είναι το μοναδικό διδακτικό μοντέλο.
- Η νέα, για την ακρίβεια σχετικά νέα, αντίληψη στο μάθημα των Φυσικών είναι η απλοποίηση των πειραμάτων. Σχεδόν όλα γίνονται με υλικά που φέρνουν τα παιδιά από το σπίτι. Με ένα λεμόνι π.χ. και ολίγο ζωμό από βρασμένο κόκκινο λάχανο εξερευνούν οι μαθητές το πεδίο των οξέων και των βάσεων.
Για να γίνει μέρος της Επιστήμης στα μάτια των μαθητών η παιγνιώδης (φαινομενικά) χρήση των απλών αυτών υλικών, χρειάζεται οπωσδήποτε έναν θεωρητικό επικαλυπτικό μανδύα ή μία εις βάθος ανάλυση –ο πρώτος είναι ευκολότερος από το δάσκαλο, ο δεύτερος εναπόκειται στην αγάπη του για το μάθημα. Σε μερικές περιπτώσεις εδώ, όσον αφορά π.χ. τις χημικές ουσίες, είναι αναγκαία η εντατική προσοχή του διδασκάλου: να επιβλέπει ως υψιπετών αετός μιαν επί γης παρέλαση.
- Οι οδηγίες στο Βιβλίο του Δασκάλου για τα πειράματα των Φυσικών είναι αρκετά κατατοπιστικές. Όμως ως προς την εύρεση κι άλλων αντίστοιχων απλόχερη αρωγή προσφέρει σήμερα ο παγκόσμιος ιστός, π.χ. ο θυγατρικός τόπος YouTube της αμερικανικής διαδικτυακής αυτοκρατορίας Goggle.
Στον απαιτητικό τομέα της Οπτικής και συγκεκριμένα στη διάθλασή του φωτός εντυπωσιακότερη είναι η μίμηση απλών πειραμάτων που ευρίσκονται στο διαδίκτυο,[8] παρά η πιστή ακολουθία όσων διατυπώνονται στο Βιβλίο του Δασκάλου.[9] Φυσικά είναι επιθυμητή κάθε διασκευή εκ μέρους του διδάσκοντα.
- Είναι αμφίβολο, αν τα σημερινά όργανα και υλικά της Φυσικής και της Χημείας, που ευρίσκονται σε προθήκες κι αποθήκες Δημοτικών Σχολείων, λειτουργούν. Τα συνθετικά πολυμερή εξαρτήματά τους (ημι)διαλύθηκαν από το βάρος του χρόνου, ενώ τα γυάλινα έχουν υποστεί ακρωτηριασμούς. Μια επισκευή ή αντικατάσταση όλων προβάλλει ως σύνθετο ζητούμενο.
Τα πειράματα επίδειξης με υλικά του εργαστηρίου είναι εξαιρετικά. Τέτοια θα παρουσιαστούν μπροστά σας ζωντανά από τον έτερο ομιλητή ή, ορθότερα πειραματιστή, τον Αστέριο Κούτσιανο. Προκαλούν εντύπωση ως άκρως θεαματικά, όχι, ίσως, τόσο για τα αποτελέσματα που επιφέρουν, αλλά κυρίως για τα φουτουριστικά τους γεωμετρικά σχήματα και την ασυνήθιστη για την καθημερινότητα μορφή τους.
- Κατά σειρά σπουδαιότητας, σύμφωνα με τη γνώμη του γράφοντος, εκκινούμε από τα πειράματα με απλά μέσα (επενδύοντάς τας όμως με λεκτική επιστημοσύνη). Έπειτα περνάμε στα θεαματικά της επίδειξης. Απομένουν τελευταίες οι προσομοιώσεις, απολύτως αναγκαίες, φορές για το κέρδος του χρόνου και την επαφή με την τεχνολογία, και πάντα για ορισμένα, συνήθως μη κατ΄ ευχήν γενόμενα, πειράματα, όπως η ανασύνθεση του λευκού φωτός, τα οποία προτείνονται στο Τετράδιο Εργασιών.[10] Για την επιτυχία του αναφερομένου πειράματος,[11] όπως επίσης κι άλλων, καταφεύγει κανείς αναγκαστικά σε ψηφιακούς τόπους με διαδραστικές προσομοιώσεις, όπως η Εκπαιδευτική Τεχνολογία περί Φυσικής (Physics Education Technology), γνωστότερη ως PhET.[12]
- Αναντίρρητα τα πειράματα των Φυσικών Επιστημών θέλγουν τους μαθητές, προ πάντων όταν τα πραγματοποιούν μόνοι τους. Και ποιον δεν θέλγει η πράξη! Στον Δημόκριτο ανήκει το εδάφιο λόγος έργου σκιή, δηλαδή τα λόγια είναι η σκιά των έργων, αλλά το εξέφρασε με λόγια. Ψιττακίζοντας πράττει το ίδιο σήμερα κι ο γράφων. Μίλησε για τα έργα μόνον με λόγο, ελπίζοντας με τον Ορθό.
Δέσποζαν στην παλαιά λογοτεχνία ο συγγραφέας και το κείμενό του, ενώ ως υπόβαθρο μόνο θεωρούταν ο αναγνώστης.[13] Σήμερα ανετράπη το αξίωμα, και στο επίκεντρο βρίσκεται ο αναγνώστης, δηλαδή οι ακροατές, εσείς.
Είμαι στη διάθεσή σας!
Υ.Γ. Οι αριθμοί του κειμένου αντιστοιχούν στις διαφάνειες της οπτικής παρουσίασης. Ευρίσκεται στο σύνδεσμο https://drive.google.com/file/d/0B0nFJ7A1flyDN3RWWmZhX2hHbHM/view?usp=sharing
Το πρόγραμμα της ημερίδας είχε ως εξής:
09.05΄ -09.50΄ Απ’ τα λόγια στα έργα των Φυσικών Δημοτικού Θανάσης Καλλιανιώτης
09.50΄ -10.00΄ Διάλειμμα
10.00΄-11.40΄ Έμπρακτα πειράματα στο Δημοτικό Αστέριος Κούτσιανος
10.40΄ -11.50΄ Διάλειμμα
11.50΄ -12.30΄ Εικονικά πειράματα στο Δημοτικό Αστέριος Κούτσιανος
12.30΄ -13.15΄ Αθροιστική αναπόληση Θανάσης Καλλιανιώτης – Αστέριος Κούτσιανος
[1] Προσωκρατικοί, Δημόκριτος, Αποσπάσματα, τ. Α΄-Β΄, Κάκτος, Αθήνα 1995, τ. Α΄, σ. 290. Επίσης Σαραντάκος Νίκος, Ήλθον, είδον και…;, https://sarantakos.wordpress.com/2010/02/02/venividivici και Νickel, Ήλθον, είδον και απήλθον, https://lexilogia.gr/forum/showthread.php?5526-%CE%89%CE%BB%CE%B8%CE%BF%CE%BD-%CE%B5%CE%AF%CE%B4%CE%BF%CE%BD-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B1%CF%80%CE%AE%CE%BB%CE%B8%CE%BF%CE%BD
[2] Φυσικά (Ε Δημοτικού), https://ebooks.edu.gr/modules/document/document.php?course=DSDIM-E107&download=/4bdaa3d821e1 και Φυσικά (ΣΤ Δημοτικού), https://ebooks.edu.gr/modules/document/document.php?course=DSGL101&download=/4bd81dceerdk
[3] Διδάσκοντας Φυσικές Επιστήμες, https://www.dfe.gr/profile/NekthariosTsaglihotes
[4] Καλκάνης, Γεώργιος Θ., https://www.biblionet.gr/author/39963/%CE%93%CE%B5%CF%8E%CF%81%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%9A%CE%B1%CE%BB%CE%BA%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82
[5] Λεξικό Liddell Scott Κωνσταντινίδου, https://myria.math.aegean.gr/lds/data/volD/pdf/pg_0590.pdf
[6] Lesky Albin, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, μετ. Αγαπητός Τσοπανάκης, 5η έκδ., Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 937
[7] Προσωκρατικοί, ό.π., τ. Α΄, σ. 62, 89, 101
[8] Water Lens – Very easy optics experiment, https://www.youtube.com/watch?v=FFWNvcjEjDQ
[9] Φυσικά ΣΤ΄ Δημοτικού, Ερευνώ και ανακαλύπτω, Βιβλίο Δασκάλου, ΟΕΔΒ, Αθήνα, χ.χ., σ. 207
[10] Φυσικά ΣΤ΄ Δημοτικού, Ερευνώ και ανακαλύπτω, Τετράδιο Εργασιών, ΙΤΥΕ «Διόφαντος», Αθήνα χ.χ. σ. 145
[11] Έγχρωμη όραση, https://phet.colorado.edu/el/simulation/color-vision
[12] PhET, Interactive simulations, https://phet.colorado.edu/el
[13] Αριστοτέλης, Ρητορική, μετ. Ηλίας Ηλιού, Ζαχαρόπουλος, Αθήνα χ.χ., σ. 35 και Παρίσης Ιωάννης –Παρίσης Νικήτας (1999), Λεξικό λογοτεχνικών όρων, ΙΤΥΕ «Διόφαντος», Αθήνα 2012, σ. 12