Μάρθα Στ. Καπλάνογλου Γεωπόνος
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Την δεκαετία του 1950 όταν η κατανάλωση των φρούτων ήταν περιορισμένη,ένα από τα αγαπημένα φρούτα,που έβρισκαν τα παιδιά, στους αγρούς της περιοχής της Κοζάνης, ήταν τα περιφρονημένα Τσάπουρνα.
Στρόγγυλα και μικρά, μπλε χρώματος και με στυφή γεύση ικανοποιούσαν, τότε τις ανάγκες των μικρών παιδιών για κατανάλωση φρούτων . Η συλλογή τους ήταν δύσκολη, καθώς μπορούσες να τα εντοπίσεις, κυρίως, μέσα σε ρυάκια ή στα όρια των αγρών και ήταν φυτά γεμάτα αγκάθια . Γράφοντας για τα φυτά που υπήρχαν στους αγρούς και τις αυλές της Κοζάνης και ρωτώντας τους μεγαλύτερους, ‘’ ποια ήταν αυτά που σας άφησαν εντυπώσεις’’ πολλοί μου ανέφεραν τα Τσάπουρνα.
Τα αναζήτησα στην βιβλιογραφία και διαπίστωσα ότι αποτελεί ένα είδος άγριου δαμάσκηνου, του οποίου η επιστημονική ονομασία είναι Prunus spinosa και η αντίστοιχη ελληνική, Προύνη, η ακανθώδης.
Σήμερα, αποτελεί έκπληξη το γεγονός, ότι ο τότε περιφρονημένος καρπός της Τσαπουρνιάς, σήμερα. θεωρείται υπερτροφή (Superfood)
ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ
H λατινική ονομασία του φυτού είναι Prunus spinosa (Προύνη η ακανθώδης).
Ανήκει στην οικογένεια των Αμυγδαλειδών
.Στην Ελλάδα φύεται σχεδόν σε όλη την ηπειρωτική χώρα, τα νησιά του Ιονίου, τη Θάσο και την Σαμοθράκη, μέχρι τα 1200 μέτρα, σε πεδινές και ορεινές περιοχές, στις άκρες των μονοπατιών και σε ξέφωτα δασών
H Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο: Φυτά (Plantae) Συνομοταξία: Αγγειόσπερμα (Μαγνολιόφυτα)
Ομοταξία: Δικοτυλήδονα (Μαγνολιόψιδα) Τάξη: Ροδώδη (Rosales)
Οικογένεια: Ροδοειδή (Rosaceae) Γένος: Προύνος
Είδος: Προύνος η ακανθώδης (Prunus spinosa)
Ταξινομία του Λινναίου (L.)
Κοινές ονομασίες: Τσαμπουρνιά, Τσαπρουνιά, Γκοριτσιά, Μαμουσιά , Αγριοκορομηλιά, Αγριοδαμάσκηνο, Μπλε βούρβαλο, Blackthorn, Sloe berry, Sloethorn
ΒΟΤΑΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
— Φυτό
Το Prunus spinosa Τσαπουρνιά είναι μικρό δένδρο ή μεγάλος φυλλοβόλος θάμνος, στενός συγγενής με τη δαμασκηνιά( με την οποία πολλές φορές συγχέεται), με καταγωγή από την Ευρώπη(μέσα στις ευρωπαϊκές χώρες είναι και η Ελλάδα ), τη Δυτική Ασία και τη Βορειοδυτική Αφρική, .
Είναι φυτό πολύ κοινό στους φράκτες, στις άκρες των δασών, στα ξέφωτα και αποτελεί πολύ πυκνές συστάδες. Φτάνει, σε ύψος, τα 4 μέτρα
— Φύλλα
Έχει μικρά φύλλα, αυγοειδή, λογχοειδή, , με λεπτή οδοντωτή περίμετρο, που πέφτουν το χειμώνα
–Ανθή
Τα άνθη του είναι λευκά, ερμαφρόδιτα, έχουν πέντε πέταλα και εμφανίζονται την άνοιξη, από τον Μάρτιο έως και τον Μάιο και πριν το φύλλωμα, είναι πολυάριθμα, με μυρωδιά αμυγδάλου
— Κλάδοι
Έχει οριζόντια πυκνά σκληρά αγκαθωτά κλαδιά. Οι βλαστοί του, όταν είναι νεαροί, είναι χνουδωτοί
— Τα αγκάθια
Έχει πολλά μυτερά αγκάθια, και το δεύτερο μέρος της επιστημονικής ονομασίας, ‘’ spinosa’’, είναι ένας λατινικός όρος που δείχνει τα αγκάθια, στα κλαδιά του –Καρπός
Ο καρπός του μικρός, σκούρος μπλε ή μαύρος, όρθιος και σφαιρικός. Το τσάπουρνο, είναι μια μικρή σφαιρική και σαρκώδης δρύπη, μοιάζει με το δαμάσκηνο, με έντονα ξινή και στυφή γεύση,
— Ξύλο
Το ξύλο του είναι πολύ σκληρό
ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΟΥ ΦΥΤΟΥ
— Έδαφος
Τα φυτά μπορούν να αναπτυχθούν σε ελαφρά, μεσαία ή και βαριά εδάφη αλλά προτιμούν τα υγρά και καλά στραγγιζόμενα. Σχεδόν όλα τα επίπεδα pH του εδάφους, εκτός από όξινες τύρφης, είναι καλά, και αυτά τα φυτά μπορούν ακόμη και να αναπτυχθούν σε πολύ αλκαλικά εδάφη και δίπλα στην θάλασσα
– Κλίμα
Αντέχουν σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες και ο καρπός γίνεται βρώσιμος και γλυκός,αν υποστεί θερμοκρασίες κάτω του μηδενός
— Ηλιοφάνεια
Η τσαπουρνιά αναπτύσσεται καλά σε μερική σκιά, αλλά και σε πλήρη ήλιο
ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ
Η φροντίδα για το φυτό είναι ελάχιστη και πολύ εύκολη, επειδή είναι ένας θάμνος που δεν χρειάζεται σχεδόν καμία φροντίδα, μόλις εγκατασταθεί σωστά.
— Πολλαπλασιασμός
Τα φυτά μπορούν να καλλιεργηθούν, από σπόρους την άνοιξη ή μοσχεύματα, τα οποία λαμβάνονται, την ίδια εποχή και φυτεύονται σε σπορείο, χρησιμοποιώντας ορμόνη ριζοβολίας και όσα πιάσουν μέχρι το φθινόπωρο και ριζοβολήσουν, μεταφυτεύονται σε χώρο που επιλέξαμε να τα τοποθετήσουμε οριστικά. Ανθίζει τον Απρίλιο και Μάιο,πριν βγάλει φύλλα με πολλά άνθη σε όλα τα κλαδιά.
–Άρδευση
Ποτίζεται, τακτικά, το 1ο έτος μετά τη φύτευση
— Λίπανση.
Γίνεται λίπανση του φυτού, μόνο σε πολύ φτωχά εδάφη, κατά τη διάρκεια των 2 ή 3 πρώτων ετών.
–Κλάδεμα
Ένα ελαφρύ κλάδεμα πρέπει να γίνεται μετά την ανθοφορία, διαφορετικά δεν θα συγκομίζετε καρπούς.
Όταν πρέπει να γίνει πιο αυστηρό κλάδεμα, για περιορισμό του όγκου του φυτού, πρέπει να γίνεται το φθινόπωρο και σε διάστημα 2- 3 ετών μεταξύ των κλαδεμάτων.
Κατά την διάρκεια τους έτους, απομακρύνονται λαίμαργοι βλαστοί που εμφανίσθηκαν. Κατά το κλάδεμα, είναι σημαντικό να φοράτε χοντρά γάντια και ειδικά προστατευτικά γυαλιά, γιατί τα αγκάθια του φυτού είναι επικίνδυνα.
— Συγκομιδή
Αυτά τα φρούτα έχουν πραγματικά αξία,μόνο εάν συλλεχθούν ακριβώς την κατάλληλη στιγμή . Το τσάπουρνο είναι στυπτικό και πικρό και δεν έχει μεγάλη γαστρονομική αξία, εάν συγκομίζεται πολύ νωρίς, γι ‘αυτό πρέπει να περιμένετε να εμφανισθεί παγετός , να έχει μαραμένη επιδερμίδα και να γλυκάνει ο καρπός.
Η συγκομιδή τους γίνεται από αρχές Οκτωβρίου έως και το Νοεμβρίο, ενώ οι καρποί παραμένουν στο θάμνο, μέχρι και τον Ιανουάριο. Το τσάπουρνο θα διατηρηθεί για λίγο, εάν στεγνώσει στον ήλιο, αλλά το καλύτερο είναι να τα βάλετε στην κατάψυξη και να τα ξεπαγώσετε, αμέσως πριν το μαγείρεμα.
ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΑ ΟΦΕΛΗ
Γενικά, η τσαπουρνιά έχει υψηλή διατροφική αλλά και θεραπευτική αξία. Δικαίως, θεωρείται από πολλούς, ως η ελληνική υπερτροφή (superfood).
Οι άγουροι καρποί της τσαπουρνιάς είναι πολύ ξινοί και στυφοί,.
Ο φλοιός είναι στυφό,ς γιατί περιέχει πολύ τανίνη, μετά όμως από τις πρώτες παγωνιές οι καρποί μαλακώνουν και η κατανάλωσή τους είναι πιο ευχάριστη αφού παίρνουν γλυκύτερη γεύση.
Τα άνθη περιέχουν τα γλυκοσίδια καιμφερόλη και αμυγδαλίνη. Η αμυγδαλίνη αποσυντίθεται, κατά την αποξήρανση.
Ο καρπός του είναι πλούσιος σε βιταμίνη C, ανθοκυανίνες, έχει ισχυρές αντιοξειδωτικές ιδιότητες και μπορεί να βοηθήσει στην καταπολέμηση των ελεύθερων ριζών και στην προστασία του καρκίνου.
Ο χυμός θεωρείται ότι αποτοξινώνει και καθαρίζει το αίμα, είναι τονωτικός σε περιπτώσεις που ακολουθούμε ένα πρόγραμμα διατροφής.
ΙΑΤΡΟΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ
Το βότανο δρα ως καθαρτικό, διουρητικό, εφιδρωτικό, διαλυτικό, αντισπασμωδικό και καταπραϋντικό. Έχει ισχυρές αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες, ρυθμίζει την αρτηριακή πίεση και είναι αποτελεσματικό αποτοξινωτικό. .
Τα τσάπουρνα είναι τονωτικά του οργανισμού, βοηθούν στην καλύτερη λειτουργία του ουροποιητικού, συστήνονται για κυστίτιδα, αλλά και για γαστρεντερίτιδα. Χρησιμοποιούνται για πονοκεφάλους, νευραλγίες, εντερικές και στομαχικές δυσλειτουργίες, κολικούς, φούσκωμα, δυσπεψία, διάρροια.
— Τα άνθη
Οι φλαβονικές ουσίες που περιέχουν τα άνθη έχουν διουρητικές και καθαρτικές ιδιότητες, χωρίς να ερεθίζουν το πεπτικό σύστημα και χρησιμοποιούνται προ πάντων για τη θεραπεία των παιδιών και συστήνονται επίσης σε νεφρικά προβλήματα σε μεγάλους (πέτρες στα νεφρά και τη χοληδόχο κύστη).
* Ως αφέψημα (άνθη – νεαρά φύλλα) μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την καταπολέμηση των συμπτωμάτων γρίπης, τις πνευμονικές παθήσεις, τον πυρετό, τον βήχα, την καταρροή, αλλεργική ρινίτιδα, την φαρυγγίτιδα, την αμυγδαλίτιδα και λαρυγγίτιδα.
Το αφέψημα ενδείκνυται, επίσης για ουλίτιδα και γαργάρες. *. Το έγχυμα, επίσης των ανθέων,μαζί με τα φύλλα συνιστάται, σε αρρώστιες ελαφρές των αναπνευστικών οργάνων.
**Το έγχυμα των ανθέων έχει ακόμη χρησιμοποιηθεί ενάντια στην πρόωρη εκσπερμάτωση
* Το αφέψημα
Είναι ένα συμπυκνωμένο ρόφημα που γίνεται με το σιγοβράσιμο των μερών των βοτάνων (συνήθως των σκληρών )
** Έγχυμα
Το έγχυμα είναι και αυτό ένα συμπυκνωμένο ρόφημα,που προέρχεται όμως από τη διαβροχή και όχι το βράσιμο όπως στο αφέψημα , των πιο ευαίσθητων μερών του βοτάνου
— Ο καρπός
Οι καρποί δρουν θετικά σε στομαχική αδυναμία, νεφρόπονους και πόνους της κύστεως. Είναι τονωτικοί και δυναμώνουν το στομάχι και την ουροδόχο κύστη. Λαμβάνονται ως αντιδιαρροϊκό μέσο στις διάρροιες, έλκη, γαστρίτιδα και κολίτιδα. Βελτιώνουν την καρδιακή λειτουργία και ρυθμίζουν τον μεταβολισμό
–Ο χυμός
Ο χυμός του καρπού ενδείκνυται σε φλογώσεις του στόματος και των ούλων.
— Ο φλοιός
Ο φλοιός του φυτού είναι στυπτικός. Το αφέψημα του φλοιού, λαμβάνεται ως παυσίπονο στους πόνους και σπασμούς του στομάχου και των εντέρων, σαν διουρητικό μέσο στις πέτρες στο ουρικό σύστημα και σαν εφιδρωτικό στα κρυολογήματα.
ΛΑΙΚΗ ΙΑΤΡΙΚΗ ΧΡΗΣΗ
Για θεραπευτικούς σκοπούς, χρησιμοποιούμε τα αέρια μέρη του φυτού. Τα φύλλα και τα άνθη συλλέγονται τον Απρίλιο και τον Μάιο.
Οι καρποί συλλέγονται Οκτώβριο και Νοέμβριο.
Ο φλοιός συλλέγεται την Άνοιξη και οι μίσχοι τον τέταρτο ή πέμπτο χρόνο.
1.Το αφέψημα από τα φύλλα και ιδίως από τα άνθη της τσαπουρνιάς ήταν γνωστό παραδοσιακό γιατρικό, επί αιώνες. Θεωρούσαν ότι βοηθούσε σε όλα τα είδη ασθενειών
2.Τον φλοιό του βοτάνου τον χρησιμοποιούσαν,κατά των διαλειπόντων πυρετών. Το θεωρούσαν εξαιρετικό αντιπυρετικό, εφάμιλλο του κινίνου.
3.Από τον Μεσαίωνα, στην Ευρώπη χρησιμοποιούσαν τα φύλλα ως καθαρτικό, παρασκευάζοντας με αυτά ένα δυνατό έγχυμα με νερό ή τυρόγαλα ή κρασί ή μπύρα. 4.Τα άνθη τα χρησιμοποιούσαν ως καθαρτικά για μικρά παιδιά.
ΠΡΟΦΥΛΑΞΕΙΣ
Πρέπει να χρησιμοποιείται ,με προσοχή το άνθος γιατί περιέχει λίγο υδροκυανικό οξύ. (Το υδατικό διάλυμα του υδροκυανίου ενός ισχυρού δηλητηρίου ονομάζεται υδροκυανικό οξύ. Το υδροκυάνιο έχει χαρακτηριστική έντονη οσμή πικραμύγδαλου.) Το ανθρώπινο σώμα έχει την ικανότητα να εξουδετερώνει και να εξαλείφει ίχνη υδροκυανίου με τη βοήθεια των αμινοξέων του, αλλά υπό τον όρο ότι πρόκειται για πολύ μικρές δόσεις. Μεγάλες δόσεις προκαλούν δηλητηρίαση.
ΧΡΗΣΕΙΣ
— Φυτό
Πολύ δύσκολα δέχεται τον εμβολιασμό και χρησιμεύει για τη δημιουργία φρακτών ή ως είδος καλλωπιστικό.
Έχει σημασία για τον κόσμο των πτηνών, αφού τα πουλιά λατρεύουν να χτίζουν φωλιές στην Τσαπουρνιά .
Τα αιχμηρά αγκάθια προστατεύουν τα αυγά και τους νεοσσούς, από αρπακτικά ζώα όπως οι γάτες.
Ο θάμνος είναι επίσης χρήσιμος όταν φυτεύεται και ως πηγή ξύλου. Ο θάμνος, με τα άγρια αγκάθια του, χρησιμοποιείται παραδοσιακά στη Βρετανία και σε άλλα μέρη της βόρειας Ευρώπης για την κατασκευή ενός φράκτη για προστασία από βοοειδή .
— Άνθη
Η τσαπουρνιά είναι μελισσοκομικό φυτό, έτσι οι μέλισσες συλλέγουν, την άνοιξη, μεγάλες ποσότητες νέκταρ και γύρης δημιουργώντας ένα εξαιρετικό μέλι Τα βρώσιμα λουλούδια, συχνά γλυκαίνονται με ζάχαρη ή κρυσταλλώνονται
— Φύλλα
Από τα φύλλα του φυτού παρασκεύαζαν τσάι με θαυμάσια οσμή, που έμοιαζε με αυτή του κινέζικου τσαγιού. Η γεύση του βελτιώνεται συχνά προσθέτοντας τα φρούτα της τσαπουρνιάς
— Ο καρπός
Οι καρποί της τσαπουρνιάς μπορούν να καταναλωθούν ωμοί, μαγειρεμένοι ή αποξηραμένοι, η χρήση των φρούτων έγκειται κυρίως στην παρασκευή σιροπιών, ζελέ και κονσερβών
Από τα τσάπουρνα φτιάχνεται πολύ νόστιμη και θρεπτική μαρμελάδα.
Η μαρμελάδα και το σιρόπι, από τα φρούτα μπορούν να βρίσκονται στο σπίτι για να χρησιμοποιηθούν στη ζαχαροπλαστική,
Τα τσάπουρνα εξαιτίας των χρωστικών που περιέχουν, χρησιμοποιούνται στο χρωματισμό τροφίμων, νημάτων και λινών υφασμάτων σε αντικατάσταση άλλων συνθετικών ουσιών.
Παρασκευάζονται λικέρ, κρασί, τζιν και άλλα ποτά
Στη Γαλλία με τον καρπό του φυτού χρωμάτιζαν κρασιά κατώτερης ποιότητας.
Χρωμάτιζαν, ακόμη, με καρπούς ψημένους στο φούρνο, τον μηλίτη οίνο,που αποκτούσε κόκκινο χρώμα.
— Ο πολτός του καρπού
Ο πολτός από τα τσάπουρνα μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην μαγειρική σε διάφορες σάλτσες, ως τουρσί και ως σιρόπι στην ζαχαροπλαστική.
Ο πολτός από τα τσάπουρνα ταιριάζει με κρέατα κυνηγιού, για αρωματισμό και δέσιμο της σάλτσας.
–Η φλούδα
Παλαιότερα, από τον φλοιό της παρασκεύαζαν μελάνη. Από τον φλοιό έπαιρναν μία χρωστική για να βάφουν καφέ διάφορα υφάσματα.
–Το ξύλο
Το ξύλο της τσαπουρνιάς επειδή είναι πολύ ανθεκτικό, χρησιμοποιείται για παραγωγή μπαστουνιών, για λαβές εργαλείων και ως πάσσαλος.
ΠΡΟΣΟΧΗ
Όλες οι παραπάνω ιατροφαρμακευτικές αναφορές ΔΕΝ ΑΝΤΙΚΑΘΙΣΤΟΥΝ ΤΙΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΤΩΝ ΓΙΑΤΡΩΝ.
Η χρήση του ΠΡΕΠΕΙ να τίθεται υπόψιν τους.