Ερωτήσεις: Φιλιώ Μπτούρη
Πρόσφατα κυκλοφόρησε η νέα ποιητική συλλογή της Αφροδίτης Κοΐδου με τίτλο «…κι έναν καιρό» από τις Εκδόσεις Παρέμβαση, η οποία αποτελείται από τέσσερις ενότητες, που καθεμία έχει αναφορά σε ξεχωριστή θεματική και σε διαφορετικές πτυχές της ζωής και της δημιουργίας της ποιήτριας. «Στον κόσμο», «Στον κήπο του Ιπποκράτη», «Στα Ορυχεία», «Δένδρο», είναι οι τρεις ενότητες στις οποίες η Αφροδίτη Κοΐδου ξεδιπλώνει τους προβληματισμούς και τα συναισθήματά της, με μία γραφή ιδιαίτερη και συνεχώς εξελισσόμενη. Στη συνέντευξη που ακολουθεί, με αφορμή την κυκλοφορία του νέου της βιβλίου, η Α.Κ. καταθέτει τις σκέψεις της και τοποθετείται γύρω από την τέχνη της γραφής.
- «… κι έναν καιρό», η τελευταία σας ποιητική συλλογή έρχεται έπειτα από ένα συγγραφικό διάλειμμα ετών· τι άλλαξε στη γραφή σας με το πέρασμα των χρόνων ή, παρατηρείτε, πως υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά εν είδει ταυτότητας;
Η αλήθεια είναι ότι πέρασε πολύς καιρός από την προηγούμενη συλλογή (Όρασις Ένδον. 2004). Εκείνη περιείχε 55 ποιήματα , που γράφτηκαν τα προηγούμενα δέκα χρόνια και τώρα, είκοσι χρόνια μετά παρουσιάζονται άλλα 59 ποιήματα.
Φυσικά υπάρχει μία προοδευτική αλλαγή στον τρόπο αλλά και στο περιεχόμενο καθώς πολλά από αυτά αναφέρονται στον έξω κόσμο, που μας περιβάλει, στο τοπίο δηλαδή καθώς και στα συναισθήματα που προκαλούνται από τις μεταβολές του. Σε μια εποχή που όλα τρέχουν γρήγορα και αλλάζουν διαρκώς, ο Μύθος και η Φωνή, τα βασικά στοιχεία του ποιήματος κατά τον Έντμουντ Κήλυ, κριτικό της νεοελληνικής λογοτεχνίας, προσπαθούν να τα παρακολουθήσουν. Έτσι και η θεματολογία αλλάζει κι η φωνή μας αλλάζει καθώς κι εμείς αλλάζουμε, μεγαλώνοντας και βλέποντας τον κόσμο με άλλα μάτια και κουβεντιάζοντας μ’ άλλες φωνές..
- Ο τίτλος παραπέμπει στη φράση έναρξης όλων των παραμυθιών, αντικατοπτρίζεται το παραμυθητικό στοιχείο και στους στίχους της συλλογής; Ποιοι είναι οι θεματικοί της άξονες;
Όπως είπα πιο πάνω όλοι κουβαλάμε τους μύθους μας, τι άλλο είναι η ζωή, παρά ένα παραμύθι, δικό μας ή ξένο , που μας στοιχειώνει φορές, μας καταβάλει ή μας ανυψώνει, μας κάνει να τραγουδάμε ή να κλαίμε, μας δίνει ελπίδα, μας θυμίζει πως είμαστε άνθρωποι.
Στη συλλογή υπάρχουν τέσσερις θεματικές ενότητες ανάλογα με τον μύθο.
«στον κόσμο»: Στον κόσμο τον Μικρό, τον Μέγα, η εξέλιξη συνέβαινε πάντα, και πάντα η μία περίοδος ανάπτυξης ακολουθούσε μία προηγούμενη, αλλά αυτό γινόταν με πολύ αργούς ρυθμούς, τόσο που κοντινές γενιές σχεδόν να μη διαφέρουν μεταξύ τους ώσπου μία νέα ανακάλυψη να αλλάζει τους τρόπους και καμιά φορά και τους τόπους των ανθρώπων. Με την ραγδαία ανάπτυξη της τεχνολογίας, την βάρβαρη επίδραση στο περιβάλλον, την κλιματική αλλαγή και τις κοινωνικές μεταβολές σε όλους τους τομείς, η πρόσληψη των αλλαγών γίνεται ολοένα δυσκολότερη, γεννά σκέψεις, αγωνία και μερικές φορές δέος. Η πρώτη ενότητα έχει να κάνει μ’ αυτό το Δέος
«στον κήπο του Ιπποκράτη»: Στη δεύτερη ενότητα ο μύθος πλάθεται μέσα από καταστάσεις και συναισθήματα που έζησα κατά την διάρκεια της υπηρεσίας μου στην Ιατρική. Είναι μια πολύ μικρή, ελάχιστη θα έλεγα, ανθοδέσμη από τον τεράστιο αυτόν κήπο.
«στα Ορυχεία»: Την τρίτη ενότητα αποτελούν ποιήματα που γράφτηκαν κατά την αναζήτηση, επίπονη κάποτε και άλλοτε αδιέξοδη, μέσα από την παρακαταθήκη του λόγου και της γνώσης, εκείνων των μυστικών σηράγγων που βγάζουν διαμάντια ή κάρβουνα, μ’ ένα αδύναμο κερί που τρεμοσβήνει, καθώς η μνήμη εξασθενεί και ο λόγος γίνεται ακατανόητος στη μέθεξη της Δημιουργίας.
«Δένδρο Αναθημάτων Ευκτήριον»: Στην τέταρτη και τελευταία ενότητα συνωστίζονται αισθήματα και συναισθήματα για τον άνθρωπο, τον χρόνο που φεύγει, τις ελπίδες που επιμένουν, τα όνειρα και την διαφυγή όλων στο ζητούμενο, που είναι η πέραν της προθεσμίας Ζωή.
- Η συλλογή αφιερώνεται «στα παιδιά που έπαιζαν στις αλάνες / με ματωμένα γόνατα και λάμπον όμμα»· αποτελεί αυτό έναν υπαινιγμό για την παιδικότητα σήμερα; Ως επιρροή και της συναναστροφής που είχατε με τα παιδιά ως ιατρός σε παιδιατρικό νοσοκομείο.
Όχι, δεν υπάρχει υπαινιγμός. Αφιερώνεται στα παιδιά που ήμασταν κάποτε, στον άντρα μου, στους φίλους, τους συμμαθητές, τους συναδέλφους, σ’ όλους εμάς που παίζαμε κάποτε στις αλάνες της γειτονιάς (που τότε υπήρχαν) με πάθος και ορμή , εξ ου και τα ματωμένα γόνατα, αλλά με λαμπερά μάτια, οραματιζόμενοι το αύριο με λαχτάρα και ελπίδα. Δεν υπαινίσσεται την σημερινή παιδικότητα γιατί κι αυτή έχει αλλάξει, όπως όλα.
Είναι αλήθεια ότι έχω έρθει σε επαφή με χιλιάδες παιδιά, έχω γελάσει κι έχω κλάψει μαζί τους. Όλα αυτά δεν μπορεί παρά να επιρεάζουν και το δικό μου θυμικό, την ύπαρξή μου, θα έλεγα. Η λογοτεχνία είναι ίσως ένας τρόπος να κοιτάς τις κρυφές λεπτομέρειες της ζωής που ζαρώνουν σιωπηλά στο σκοτάδι, όπως γράφει ο ποιητής ογκολόγος Αλέξανδρος Αρδαβάνης.
- Υπάρχουν πολλές και αξιόλογες περιπτώσεις ιατρών που γράφουν ή ερμηνεύουν λογοτεχνία, όπως ο Περικλής Σφυρίδης ή ο Ιωάννης Ιωαννίδης, μάλιστα έχει συσταθεί και η Ελληνική Εταιρεία Ιατρών Λογοτεχνών· δικαιολογείται να μας παραξενεύει αυτή η σύνδεση; Η εξοικείωσή σας με τον ανθρώπινο πόνο θα μπορούσε να είναι μια εξήγηση;
Η σχέση Ιατρικής και Λογοτεχνίας δεν είναι σημερινό φαινόμενο. Ο Απόλλων, θεός του Λόγου ήταν πατέρας του Ασκληπιού. Στην Παγκόσμια ιστορία της Λογοτεχνίας συχνά αναφέρονται ιατροί λογοτέχνες, όπως ο Τσέχωφ, ο Κρόνιν και πολλοί άλλοι. Στην χώρα μας εκτός από τους εν ζωή λογοτέχνες ιατρούς που αναφέρατε, στους οποίους μπορώ να προσθέσω πάρα πολλούς ακόμη, φωτεινά παραδείγματα του παρελθόντος είναι ο Στέλιος Καρκαβίτσας, ο Παύλος Νιρβάνας, ο Μάρκος Αυγέρης, ο Τάκης Σινόπουλος, ο Μανώλης Αναγνωστάκης, ο Γιώργος Χειμωνάς κ.α.
Η Ελληνική Εταιρεία Ιατρών Λογοτεχνών (ΕΕΙΛ) κλείνει σε λίγο τα 70 χρόνια ζωής από της Ιδρύσεώς της το 1956 από τον Ψυχίατρο Άγγελο Τανάγρα. Στο πρώτο Διοικητικό Συμβούλιο με πρόεδρο τον Στέλιο Σπεράντζα συμμετείχαν η Ηώ Λαμπίρη, ο Άγγελος Δόξας, ο Μάρκος Αυγέρης κ.α. Έκτοτε πολλοί ιατροί λογοτέχνες συνέχισαν την δράση της και συνέβαλαν στην ανάπτυξη αυτής της στενής σχέσης της Ιατρικής με την Λογοτεχνία, εκδίδοντας το περιοδικό ΚΑΣΤΑΛΙΑ, μέχρι σήμερα.
Ο γιατρός είναι αναγκασμένος να έρχεται καθημερινά σε επαφή με τον ανθρώπινο πόνο. Η εξοικείωση δεν σημαίνει πάντα και συνήθεια. Κάθε άρρωστος έχει την δική του ιστορία, κάθε οικογένεια την δική της και κάθε ζευγάρι μάτια που σε κοιτούν ικετευτικά και κρέμονται από τα χείλη σου, στιγμές που θαρρείς πως στέκεσαι εσύ στον τοίχο μπροστά στο απόσπασμα, είναι μοναδικά και δεν μπορεί να γίνουν συνήθεια. Να πω καλύτερα πως δεν πρέπει να γίνουν. Πολλές Ιατρικές σχολές παγκοσμίως έχουν συμπεριλάβει στα μαθήματά τους και την λογοτεχνία, σαν μέσο κατανόησης της προσωπικότητας και των διαφορετικών αναγκών των ασθενών αλλά και αντίστροφα σαν μέσο τόνωσης και διεξόδου των ψυχικών αναγκών των ιατρών από την άσκηση του επαγγέλματός τους.
- «Εχθές δεν έκανε κανένα ποίημα / έκανε μόνο ό,τι μπορούσε» γράφετε στο ποίημα «Ημέρα της Ποίησης» στο πλαίσιο διεκπεραίωσης μιας χειρουργικής επέμβασης· μπορεί και η ποίηση να έχει θεραπευτικές ιδιότητες όπως μια ιατρική θεραπεία;
Εκείνη την Ημέρα της ποίησης πολύ θα ήθελα να βρισκόμουν σε κάποια εκδήλωση, όπου ποιητές θα διάβαζαν παλιά και καινούργια ποιήματα, με φίλους παλιούς και καινούργιους και ίσως με ένα ποτό στο χέρι. Τα σκεφτόμουν αυτά πριν προκύψει το έκτακτο χειρουργείο. Έτσι κι αλλιώς όταν είσαι εφημερία, είσαι σαν τον φαντάρο στη σκοπιά και δεν μπορεί να βρίσκεσαι οπουδήποτε αλλού. Η λύπη όμως θα διαρκέσει λίγο, δεν προλαβαίνεις ούτε να γράψεις κάτι, γιατί σειρήνες ασθενοφόρου σε ξαναφέρνουν στο παρόν, όπου σαν έτοιμος από καιρό πολεμάς εκεί που καλείσαι να πολεμήσεις. Ύστερα, όταν τελειώσει ο πόλεμος, αντί για ένα ποίημα μπορεί να γράψεις πολλά ή τίποτα και να τα βάλεις στο συρτάρι της ψυχής. Πότε θα βγουν από κει δεν το ξέρεις ούτε κι εσύ.
Τώρα για τις θεραπευτικές ιδιότητες της ποίησης θα πω ότι σε μερικούς ανθρώπους η ποίηση δρα θεραπευτικά, είναι φάρμακο για την ψυχή.
Όπως όλα τα φάρμακα έχει ενδείξεις και αντενδείξεις και οκόσα φάρμακα ουκ ιήται, σίδηρος ιήται. Όσσα σίδηρος ουκ ιήται, πυρ ιήται, όσσα δε πυρ ουκ ιήται, ταυτα χρη νομίζειν ανίητα κατά τον Ιπποκράτη. Υπάρχουν ασθένειες της ψυχής που δεν φτάνει η ποίηση να τις γιατρέψει , όπως υπάρχουν και ψυχές που πάσχουν ανίατα για ποίηση.
- Διαβάζετε έργα άλλων ποιητών, δεδομένο ότι το διάβασμα εξελίσσει και τη δική μας γραφή; Υπάρχουν κάποιοι στίχοι που να σας εντυπωθήκαν και πιθανώς να αποτέλεσαν και πηγή δική σας έμπνευσης;
Διάβαζα από τότε που έμαθα ανάγνωση. Όμως η λέξη διάβασα δεν φτάνει από μόνη της. Όπως το διάβασμα χρειάζεται καλή όραση έτσι χρειάζεται και καλή μνήμη. Ο αποθηκευτικός χώρος συνεχώς μικραίνει. Ωστόσο μπορώ να σας πω κάποιους στίχους
Κράτησα τη ζωή μου ταξιδεύοντας ανάμεσα στα κίτρινα δέντρα ( Γ. Σεφέρης)
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος αποχαιρέτα την Αλεξάνδρεια που φεύγει (Κ. Καβάφης)
Πάτα ελαφρά γιατί πατάς απάνω στα όνειρά μου (W.H.Yeats)
Αλλά η μποτίλια είναι μία και σαν αδειάσει δεν ξαναγεμίζει E. Montale
- Ο Γιάννης Ρίτσος σημειώνει για τον ρόλο του ποιητή «Όταν θα φύγει (γιατί όλοι φεύγουμε μια μέρα) θαρρώ θα μείνει / ένα γλυκύτατο χαμόγελο στον κόσμο ετούτον / που αδιάκοπα θα λέει «ναι» και πάλι «ναι» / σ’ όλες τις προαιώνιες διαψευσμένες ελπίδες»· σήμερα ποιος είναι για εσάς ο ρόλος του ποιητή;
Ένας ελάχιστος ποιητής δεν έχει – δεν παίζει- κανένα ρόλο. Είναι σαν ένας πίνακας στον τοίχο, που άλλοι περνούν αδιάφορα μπροστά του, άλλοι μισοστέκονται και ίσως κάποιος να σταθεί για λίγο να διαβάσει, να προβληματιστεί ή και να συγκινηθεί ακόμη. Στο τέλος κάποιος θα βρεθεί να ξεκρεμάσει τον πίνακα για μια καινούργια αφίσα ή απλά για να βάψει τον τοίχο.