«Ο πολιτισμός δεν κληρονομείται∙ κατακτάται», κατά μία παράφραση της ρήσης του διανοούμενου και πολιτικού Αντρέ Μαλρώ, στην ιστορική ομιλία του το 1959 στον λόφο της Πνύκας, με φόντο την Ακρόπολη. Κατακτάται, μαζί με την κάθε μικρή ή μεγάλη σοφία και κληρονομιά που φέρνει μαζί του ο χρόνος.
Ο πολιτισμός δεν είναι εύκολο να οριστεί, καθώς η φύση του είναι ετερόκλητη. Είναι τα επιτεύγματα που μας έφτασαν μέχρι εδώ∙ η δημιουργία μας∙ ο τρόπος που έχουμε για να εκφραζόμαστε και να υπάρχουμε. Τα μοναδικά χαρακτηριστικά του τόπου μας. Είναι η κίνηση που δίνει ώθηση στη διαφορετικότητά μας. Η αισθητική που συνταιριάζει το παλιό με το καινούριο. Είναι η «ένταση» που μας αναγκάζει να συνεχίζουμε και να μένουμε ίδιοι αλλάζοντας∙ να οργανώνουμε το μέλλον πατώντας σε στέρεη βάση.
Κάθε τόπος είναι ο πολιτισμός του. Από τη μεγαλύτερη ως τη μικρότερη γεωγραφική διαβάθμιση, όλοι οι τόποι έχουν τα εντελώς ξεχωριστά χαρακτηριστικά τους, αυτά που τους περιγράφουν και τους καθορίζουν.
Η Δυτική Μακεδονία, η «ωραία άγνωστη» της Βόρειας Ελλάδας, είναι ένας ιδιαίτερος τόπος. Κοζάνη, Εορδαία, Καστοριά, Φλώρινα, Πρέσπες, Αμύνταιο, Πρέσπες, Γρεβενά, Δεσκάτη, Βόιο, Σέρβια, Βελβεντό. Με όρια την Πίνδο, τον Βόρα, το Βέρμιο, τον Βαρνούντα, τα Πιέρια, τα Καμβούνια, με την Εγνατία οδό να την διασχίζει και τον Αλιάκμονα να την διατρέχει, η Δυτική Μακεδονία -η Άνω Μακεδονία της ελληνικής αρχαιότητας, που η μακραίωνη ιστορία της ξεκινάει τη 2η χιλιετία π.Χ.-, διαθέτει έναν αξιοσημείωτο πολιτισμό.
Αρχαιολογικά και ιστορικά σημεία, εκκλησίες, μοναστήρια, αρχοντικά, βιβλιοθήκες, μουσεία, πλατείες, βουνά, λίμνες, ποτάμια, δάση, άγρια βράχια, πέτρινα γεφύρια, δύο εθνικοί δρυμοί, έντεκα περιοχές natura με πλούσιο φυσικό κάλλος, γραφικά χωριά, χιονοδρομικά κέντρα, εκλεκτές γεύσεις, ήθη και έθιμα, γράμματα, τέχνες, σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία. Η ποικιλομορφία του δυτικομακεδονικού χώρου και πολιτισμού αντανακλάται και στο πολυσύνθετο ιδίωμά της. Η Δυτική Μακεδονία είναι όλα αυτά, μα και άλλα πολλά, που δεν είναι εύκολο να περιγραφούν σε λίγες λέξεις.
Κατά τον 17ο– 18ο αιώνα η Δυτική Μακεδονία, και ιδιαίτερα η Κοζάνη, η Καστοριά και η Σιάτιστα, ανέπτυξαν εμπορικές σχέσεις με τη Δυτική Ευρώπη και κυρίως τη Βιέννη. Η επικοινωνία αυτή μετέδωσε στην περιοχή το πνεύμα του Διαφωτισμού, κι έτσι η Δυτική Μακεδονία μετράει πολλούς αξιόλογους ανθρώπους του πνεύματος: Γ. Σακελλάριος, Μ. Περδικάρης, Χ. Μεγδάνης, Γ. Λασσάνης, Αθ. Χριστόπουλος, κι αργότερα Κ. Τσιτσελίκης, Γ. Μόδης, Ν. Δελιαλής, Π. Λιούφης, αλλά και οι μεταγενέστεροι, Μ. Παπακωνσταντίνου, Μ. Σουλιώτης, καθώς και πολλοί σύγχρονοι άνθρωποι των γραμμάτων. Κατά τη διάρκεια του 20ου αι. κυκλοφόρησαν σημαντικά λογοτεχνικά περιοδικά με έδρα την περιοχή, όπως η «Εταιρεία» στη Φλώρινα και η «Παρέμβαση» στην Κοζάνη (που εξακολουθεί να κυκλοφορεί). H Kοζάνη από το 1996, και για περίπου 10 χρόνια, υπήρξε «Πόλη του Βιβλίου». Σε όλο το εύρος της περιοχής συναντά κανείς Δημοτικές Βιβλιοθήκες, με κορυφαία τη Βιβλιοθήκη της Κοζάνης, γνωστή για την ιστορία, την πολύτιμη συλλογή παλαιτύπων, αλλά και το υπερσύγχρονο κτίριό της. Στην Κοζάνη, επίσης, εδρεύει το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας.
Η περιοχή διαθέτει Μνημεία και Μουσεία Λαογραφικά, Αρχαιολογικά, Φυσικής ιστορίας, Παλαιοντολογίας, Μακεδονικού Αγώνα -με σημαντικότερα το Αρχαιολογικό μουσείο Αιανής και το Λαογραφικό μουσείο Κοζάνης-, που διαμορφώνουν την πολιτιστική ταυτότητα του τόπου, ενώ καλούνται να αναδείξουν το πολιτιστικό απόθεμα, αλλά και να επαναπροσδιορίσουν το ρόλο τους στο σήμερα. Ο Αρχαιολογικός χώρος της Αιανής δείχνει το εύρος της αρχαιολογικής ιστορίας του τόπου, όπως και ο νεολιθικός λιμναίος οικισμός του Δισπηλιού στην Καστοριά, το Κάστρο των Σερβίων και ο Άγιος Αχίλλειος στις γοητευτικές Πρέσπες.
Στον τομέα της αρχιτεκτονικής, τα μεγαλοπρεπή αρχοντικά της Σιάτιστας (όπως το Αρχοντικό της Πούλκως) και της Καστοριάς (συνοικίες Ντολτσό και Απόζαρι) -δείγματα της σπουδαίας Δυτικομακεδονικής αρχιτεκτονικής και αδιάψευστοι μάρτυρες της οικονομικής άνθησης περασμένων εποχών-, είναι αληθινά «κοσμήματα» όχι μόνο του δυτικομακεδονικού χώρου, αλλά και της χώρας. Επιπλέον, τουλάχιστον 36 μοναστήρια και πολύ περισσότερες εκκλησίες, βυζαντινής και μεταβυζαντινής τεχνοτροπίας, «στολίζουν» την περιοχή.
Η Λαογραφία της Δυτικής Μακεδονίας αναδεικνύει τον πλούτο του λαϊκού πολιτισμού. Ο παραδοσιακός πολιτισμός είναι δυναμικός, καθώς τα στοιχεία του δεν επιβιώνουν απλώς, αλλά εξελίσσονται. Δεν ανήκει μόνο στο παρελθόν, αλλά και στο σήμερα, αφού «είναι» η κοινωνία σε όλες τις εκφάνσεις της. Μέσα από τα έθιμα αποκτούμε μια αίσθηση συνέχειας, καθώς ένα μεγάλο κομμάτι τους αλλάζει, αλλά και παραμένει, χωρίς να χάνεται. Αυτό είναι οι «ρίζες». Τα ήθη και έθιμα της Δυτικής Μακεδονίας συναντώνται σε κάθε γωνιά της. Ιδιαίτερα γνωστή είναι η Αποκριά της Κοζάνης -παραδοσιακή, με σάτιρα και σκωπτική διάθεση. Οι «Φανοί» της Κοζάνης, οι «Λαζαρίνες της Αιανής» και το «έθιμο των Μωμόγερων» ανήκουν στον Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Unesco. Ιδιαίτερα γνωστά είναι, επίσης, τα Ραγκουτσάρια της Καστοριάς, αλλά και τα Μπουμπουσάρια της Σιάτιστας, οι Φωτιές της Φλώρινας & οι Κλαδαριές της Σιάτιστας, με τη «λίστα» των εθίμων, βέβαια, να μην τελειώνει εδώ…
Η μουσική παράδοση της περιοχής είναι ένα κράμα ήχων, ρυθμών και μουσικών «δρόμων». Κάθε πόλη έχει τη Φιλαρμονική της (οι Φιλαρμονικές ιστορικά έρχονται από πολύ παλιά), αλλά και ποικίλες παραδοσιακές μπάντες, που τονίζουν το μουσικό ηχόχρωμα του τόπου: δημοτικά, ποντιακά, μικρασιάτικα, φωνητική μουσική, ενώ ξεχωρίζουν τα Χάλκινα, που είναι ευρέως γνωστά και συναντώνται σχεδόν αποκλειστικά στη Δυτική Μακεδονία. Το μουσικό ψηφιδωτό του τόπου είναι πολυσύνθετο, πολύτιμος «μάρτυρας» της ιστορίας και της λαογραφίας του. Τα διακριτά καλλιτεχνικά και χαρακτηριστικά «μοτίβα» αποτυπώνονται και στις τοπικές ενδυμασίες.
Αλλά και η μεταγενέστερη μουσική δημιουργία εμφανίζεται ιδιαίτερα έντονη. Από την Κοζάνη έλκει την καταγωγή του ο διάσημος μαέστρος του 20ου αι. Χέρμπερτ Φον Κάραγιαν. Ο Γ. Δόδουρας υπήρξε ένας κλασικός συνθέτης του τόπου την εποχή του Μεσοπολέμου. Πολύ αργότερα, ο τραγουδοποιός Νικόλας Άσιμος, με καταγωγή από την Κοζάνη, έγινε ευρέως γνωστός και ξεχώρισε στην ροκ μουσική σκηνή. Στη σύγχρονη εποχή, πολλοί δημιουργοί ξεχωρίζουν σε ποικίλα είδη μουσικής: στη Τζαζ, στη Λόγια, στην Έντεχνη, στη Ροκ- παράγοντας αξιόλογο έργο. Στις πόλεις της ευρύτερης περιοχής λειτουργούν Δημοτικά Ωδεία, Χορωδίες εκκλησιαστικές και κοσμικές, ενώ διοργανώνονται μουσικά Φεστιβάλ, με κορυφαίο το River Party στο Νεστόριο Καστοριάς.
Σε ό, τι αφορά στις εικαστικές τέχνες, η περιοχή διαθέτει μία έντονη παραγωγή: στη ζωγραφική, τη γλυπτική, τη φωτογραφία… Η Φλώρινα διακρίνεται για το καλλιτεχνικό παρελθόν και παρόν της. Εκεί εδρεύει το Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του ΠΔΜ, που μυεί και εκπαιδεύει πλήθος φοιτητών στα μυστικά των εικαστικών τεχνών. Ο γλύπτης Δ. Καλαμάρας, οι ζωγράφοι Κ. Στερίκας και Κ. Λούστας είναι άνθρωποι της τέχνης που έλαμψαν πανελλαδικά μέσω της δημιουργίας τους, ενώ σύγχρονοι ζωγράφοι και δημιουργοί από την ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας καταθέτουν το εικαστικό τους αποτύπωμα στην ιστορία της τέχνης του τόπου και της χώρας.
Μία ακόμη «ισχυρά» του τοπικού πολιτισμού είναι το θέατρο, με το ΔΗΠΕΘΕ Κοζάνης να εμφανίζεται ιδιαίτερα δραστήριο και παραγωγικό, αλλά και με δημιουργικές θεατρικές ομάδες, αξιόλογους επαγγελματίες και ερασιτέχνες ηθοποιούς και σκηνοθέτες. Ο σύγχρονος πολιτισμός, εμφανής σε κάθε επίπεδο τέχνης και δημιουργίας -στο θέατρο, τη λογοτεχνία, τη μουσική, τη ζωγραφική, τη χειροτεχνία, τη φωτογραφία- διαμορφώνει το αύριο.
Μια αξία που χαρακτηρίζει κάθε τόπο είναι και ο γαστρονομικός πολιτισμός του. Η εθιμική γαστρονομία, η οποία πορεύεται στον κύκλο του χρόνου ακολουθώντας συναρπαστικά μονοπάτια, που συγκλίνουν και συναντώνται. Η γαστρονομία της Δυτικής Μακεδονίας είναι πολυποίκιλη. Τα γιαπράκια της Κοζάνης, οι σαρμάδες της Καστοριάς, τα μανιτάρια των Γρεβενών, τα γλυκά του κουταλιού και οι πιπεριές Φλωρίνης, οι γίγαντες Πρεσπών, τα φασόλια της Καστοριάς, τα τυριά της ευρύτερης περιοχής, τα μήλα Καστοριάς και Βερμίου, η ποντιακή κουζίνα, η κουζίνα της Μικρασίας, είναι λίγες μόνο από τις πολλές γευστικές απολαύσεις που συναντά κανείς στη Δυτική Μακεδονία. Η περιοχή διαθέτει, επίσης, πολλά και ποιοτικά οινοποιεία, ενώ ιδιαίτερα γνωστά είναι τα Κρασιά Αμυνταίου, Σιάτιστας, Βελβεντού και Σερβίων, όπως και το ξινό νερό Φλώρινας. Στην περιοχή φύεται ο περίφημος Κρόκος Κοζάνης ή Σαφράν.
Η Δυτική Μακεδονία είναι ένας τόπος με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ένα από αυτά είναι και το βιομηχανικό παρελθόν της, με το οποίο συνδέθηκαν κατά βάση η Πτολεμαΐδα, η Κοζάνη και η Φλώρινα. Από τη δεκαετία του 1950, και για πάνω από 70 χρόνια, η περιοχή τροφοδότησε με φως ολόκληρη τη χώρα μέσω της εξόρυξης λιγνίτη στα εργοστάσια της ΔΕΗ. Σήμερα η Δυτική Μακεδονία περπατάει στον δρόμο της Μετάβασης στην εποχή της Απολιγνιτοποίησης, και καλείται -μέσα από μια συγκλονιστική αλλαγή- να διαμορφώσει ένα αλλιώτικο μέλλον, το οποίο επιβάλλει μια νέα οπτική και μια νέα θεώρηση. Η Βιομηχανική Κληρονομιά του τόπου έχει διαμορφώσει σε βάθος το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτισμικό «είναι» του. Εκτός από τους «χώρους» και την «ύλη» που φέρνει μαζί της (εργοστάσια, βιομηχανικά κτίρια, ορυχεία), περιλαμβάνει κυρίως μια τεράστια «άυλη πολιτισμική κληρονομιά» που σχετίζεται με τον τρόπο εργασίας και ζωής χρόνων, μια κληρονομιά που έδωσε ταυτότητα στην περιοχή διαμορφώνοντας ένα «τοπίο» -με την κυριολεκτική και τη μεταφορική έννοια- με το οποίο ταυτίστηκαν γενιές ανθρώπων, με ό,τι θετικό και αρνητικό αυτό μπορεί να σημαίνει και να συνεπάγεται.
Η Δυτική Μακεδονία είναι ένα κράμα ανθρώπων, εποχών, βιωμάτων, αντιλήψεων, κοινωνικών & εθιμικών συνθηκών και στοιχείων. Κάθε τόπος έχει την δική του πολιτιστική ιστορία, γι’ αυτό και τη δική του «κοσμοαντίληψη», αφού η συλλογική του ταυτότητα έχει σμιλευτεί από τα βιώματα και τις εμπειρίες που του έφερε ο χρόνος. Η γεωγραφία του, η πορεία του μέσα στους αιώνες, και κυρίως οι άνθρωποι που τον συνθέτουν, φτιάχνουν τα δυναμικά χαρακτηριστικά του, τα οποία είναι η περιουσία του, η κινητήριος δύναμη για τη συνέχεια. Ο πολιτισμός πηγάζει από τα βάθη της κοινωνίας, γι’ αυτό η ισχύς -και συνάμα η αισθαντικότητά του- είναι τόση, που μπορεί να πυροδοτήσει τις συγκλονιστικότερες αλλαγές∙ αφού, μόνο «κατακτώντας» τον πολιτισμό μας, κατακτάμε το αύριο.
Βιβλιογραφία
«Δυτική Μακεδονία, Ιστορία και Πολιτισμός», Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας 2008.
«Η Δυτική Μακεδονία από την ενσωμάτωση στο ελληνικό κράτος έως σήμερα», Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, 7-9/11/2012, Επίκεντρο 2014.
«Πόλεις της Μακεδονίας», Καθημερινή Επτά Ημέρες, Αθήνα 1996.
Δήμητρα Καραγιάννη, «Εικόνες της Δυτικής Μακεδονίας», Εκδόσεις Παρέμβαση 2020.
Ευγενία Π. Μπιτσάνη, «Πολιτισμική διαχείριση και Περιφερειακή Ανάπτυξη», Διόνικος 2004.
Ομιλία Αντρέ Μαλρώ στην Πνύκα, Πηγή: Γαλλικό Ινστιτούτο (μετάφραση Βάσω Μέντζου).
«Ο πολιτισμός στην Ελλάδα», διαΝΕΟσις 2023.
«Στο τέλος μου είναι η αρχή μου – Μια αφήγηση της μετάβασης στη Μεταλιγνιτική εποχή», Παρέμβαση 2020.
Μόμτσιου-Τσικριτζή, Πρακτικά δράσης «Ο Πολιτισμός της Δυτικής Μακεδονίας ως φορέας βιώσιμης ανάπτυξης – Ο Γαστρονομικός Πολιτισμός της Δυτικής Μακεδονίας», Παρέμβαση 2024.
«Δυτική Μακεδονία, Ιστορία και πολιτισμός», Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας, Αθήνα 2008.
https://www.ot.gr/2022/02/24/academia/to-vima-ton-foititon/ti-einai-i-epistimi-tis-laografias/
Visitwestmacedonia.gr
Αναδημοσίευση από τα Τετράδια Πολιτισμού, τχ. 3
Δήμητρα Καραγιάννη
Φιλόλογος ΜΑ – Συγγραφέας
Συνεκδότρια Περιοδικού Παρέμβαση
Υπεύθυνη Εκδόσεων & Δράσεων