Ποντιακές λέξεις με αρχαιοελληνική προέλευση (video) – Τα ωτία, κιφάλ, ρωθώνια, τρυπία, παλλικάρ, κόρδας

Δέσποινα Μιχαηλίδου -Καπλάνογλου

Στην σημερινή δημοσίευση θα δούμε 6. λέξεις που έχουν αρχαιοελληνική προέλευση που μαζί με άλλες αποτελούν τα μέρη μια ποντιακής λύρας ή κεμεντζέ του ”Εθνικού” οργάνου των Ποντίων που αποτελεί αδελφόν μουσικό όργανο με την Κρητική λύρα.
. Είναι οι λέξεις 1 .Τα ωτία ,τα αυτιά της λύρας ή Κλειδιά- 2.Το κιφάλ , η κεφαλή ή Κλειδοκράτορας – 3.Τα ρωθώνια ή,Ρουθούνια ή Οπές ηχείου – 4 .Τα τρυπία ή οι μικρότερες οπές .- 5. Το παλλικάρ ,ή Παλλικάρι ή Χορδοστάτης (σημείο εκκίνησης ή «αγκυροβόλησης» των χορδών) και 6. Τα κόρδας ,Χορδές
Υπαρχουν ακομη :
Το κυρίως σώμα του οργάνου, ονομάζεται “σκάφος”, είναι φιαλόσχημο και συγκροτείται από: Το καπάκι ή καπάκ , κάλυμμα που είναι η άνω επιφάνεια του σκάφους.
Ο βραχίονας, ή λαιμός, ή γούλα, ή μπράτσο.που είναι το πάνω μέρος του οργάνου που βαστάει ο λυράρης με το αριστερό χέρι.
Η ράχη (ή ράshια), ή πλάτη, το πίσω μέρος του οργάνου.
Η ψυχή, ή στυλάρ, ή στουλάρ, πρόκειται για ένα ευλύγιστο σχετικά ξύλο που είναι σφηνωμένο στο εσωτερικό του οργάνου μεταξύ ηχείου (καπακιού) και της πλάτης (ράχης).
Τα μάγουλα, ή μάγλα λέγονται οι πλευρές (δεξιά και αριστερά) του οργάνου (σκάφους)
Ο γάιδαρον Καβαλάρης, γάιδαρος ,καβαλάρης, γέφυρα
Και βεβαιως Το Τόξο ή “τοξάρ” ή “δοξάρι” είναι ξεχωριστό εργαλείο και απαραίτητο για τη χρήση του οργάνου. Το όνομά του προέρχεται από το τόξο που δημιουργούν οι ίνες του. Πρόκειται για μακρύ ξύλινο όργανο, μήκους περίπου 60 εκατοστών, που φέρει δύο πλευρές η μπροστινή πλευρά φέρει δέσμη ινών που καταλήγουν στις άκρες του, η πάνω που λέγεται “μύτη” και η κάτω που λέγεται “τακούνι”.

ΠΟΝΤΙΑΚΗ ΛΥΡΑ
Η ποντιακή λύρα είναι έγχορδο μουσικό λαϊκό όργανο το οποίο παίζεται κυρίως από Έλληνες του Πόντου. Το όργανο ανήκει στην κατηγορία των εγχόρδων τοξοτών μουσικών οργάνων, που χειρίζονται με δοξάρι( τοξάρ). Συνήθως, παίζεται με συνοδεία άλλου ενός οργάνου ( νταούλι). Το μήκος του κυμαίνεται από 55 μέχρι 60 εκατοστά.
Ιστορικά, η λύρα ήταν ένα έγχορδο μουσικό όργανο των Βυ­ζαντινών.
Η βυζαντινή λύρα επέζησε αναλλοίωτη στα Βαλκάνια, ως βαλκανική gadulka, ως λύρα του Αιγαίου (ποντιακή και κρητική), και ως γιουγκοσλαβική gusla.
Η ποντιακή λύρα δεν πρέπει να συγχέεται με τη λύρα των αρχαίων Ελλήνων που ανήκει στην οικογένεια της άρπας και παίζεται με πλήκτρα.
ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΛΥΡΑΣ
— Η ποντιακή λύρα
Η ποντιακή λύρα (κεμεντζές) είναι στενόμακρη, το καπάκι κατασκευάζεται από ξύλο πεύκου η΄ή έλατο), το πίσω μέρος (πλάτη) από ξύλο κοκκύμελου (άγριο τζάνερο), καθώς και τουτ (μουριά), ή καρυδιάς κ.ά., . Είναι τρίχορδη, κουρδίζεται όπως η κρητική, αλλά ο εκτελεστής πατάει τα δάχτυλα επάνω στις χορδές, όπως και στο βιολί, και πατάει ταυτόχρονα και τη μεσαία πάντα χορδή.
Την ποντιακή λύ­ρα την κρατάει όρθια, προς τα κάτω, χωρίς να ακουμπά πουθενά. Έτσι, ο λυράρης μπορεί να κινείται με ευχέρεια ανάμεσα στον κύκλο των χορευ­τών, τραγουδώντας και συνάμα προκαλώντας τους χορευτές σε χορευτικό μεθύσι.
— Η κρητική λύρα
Η κρητική λύρα κατασκευάζεται από μονοκόμματο ξύλο οξιάς ή δάφνης ή μουριάς. ή αγριελιάς. Παίζεται με δοξάρι που έχει τρίχες αλόγου, ενώ προσθέτουν μερικές φορές στο ξύλο του δοξαριού μικρά κουδουνάκια, τα γερακοκούδουνα.
Η κρητική λύρα παίζεται με το λυράρη, που τις περισσότερες φορές ακουμπά το πόδι του πάνω σ’ ένα σκαμνί και βάζει τη λύρα πάνω στο γόνα­το, σαν ένα μικρό βιολοντσέλο. Δεν πιέζει τα δάχτυλά του πάνω στις χορ­δές, αλλά τα νύχια από τα πλάγια, σαν να τις “τσιμπάει”.
— Κρητικοί και οι Πόντιοι
Τόσο οι Κρητικοί όσο και οι Πόντιοι, κατασκευάζουν μόνοι τους τις λύρες τους, που μόνο αυτοί μπορούν να παίζουν. Τις μελωδίες τους και τα μουσικά τους τσακίσματα, δεν μπορεί να τα μιμηθεί κανείς άλλος. Μόνο από πατέρα σε γιο μεταφέρονται. Αυτό ισχύει όμως και γενικά για τη λαϊ­κή μουσική και τα όργανά της.
Οι δυο λύρες έχουν διαφορές στο σχήμα. Η ποντιακή έχει σχήμα μπουκαλιού, ενώ η κρητική λύρα είναι στενόμακρη και με στρογγυλεμένες άκρες.
-Καταγωγή
Ένας σπουδαίος μουσικός ερευνητής βαθύς γνώστης, δάσκαλος και συγγραφέας της αρχαιοελληνικής, βυζαντινής και δυτικής (ευρωπαϊκής) μουσικής ήταν ο Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος του Δυρραχίου που καταγόταν από τη Μάδυτο. Ο Χρύσανθος σημειώνει χαρακτηριστικά ότι από τα μέσα του 15ου αιώνα υφίστανται τριών ειδών.
Η τρίχορδη λύρα, η οποία ήταν αποκλειστικό μουσικό όργανο των Ελλήνων του Πόντου.
Η τετράχορδη λύρα, που αναπτύχθηκε στη Δύση και ονομάστηκε βιολί, και
Η επτάχορδη λύρα, που έφερε το αραβοπερσικό όνομα Κεμάν ή Κεμενέ, που ίσως και αυτό ν΄ αποτελούσε αρχικά όργανο των Ελλήνων του Πόντου που το χρησιμοποιούσαν σε πολύ επίσημες γιορτές.
Άλλοι ιστορικοί του είδους θεωρούν την ποντιακή λύρα παραλλαγή του τρίχορδου αραβικού οργάνου Ρεμπάμπ.
Υλικό κατασκευής της λύρας
Είναι το ξύλο κοκκύμελου (άγριο τζάνερο), καθώς και καρυδιάς κ.ά., ενώ του καπακιού το ξύλο πεύκου ΄ή έλατου.
Υλικό κατασκευής του τοξαρίου
Οι ίνες του τοξαρίου είναι τρίχες ουράς αρσενικού, βαρβάτου, μαύρου ή λευκού αλόγου και ονομάζονται “τσάρια.”
Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ
— .Λύρα ή Κεμεντζές
Η ονομασία του μουσικού οργάνου είναι λύρα που έχει σαν πρόθεμα τον τόπο προέλευσης και χρήσης τον Πόντο.
Ετυμολογικά αρχικά ήταν η ΄λέξη λύρα < αρχαία ελληνική λύρα Που αργότερα, δόθηκε και για έγχορδο όργανο με δοξάρι.
Έκτος από την λέξη λύρα χρησιμοποιούσαν για αυτό το όργανο και την λέξη ο κεμεντζές ή κεμεντζέ (θηλυκό, η), πιθανότερα να προέρχεται από την Περσική λέξη «καμάτσια» που ως είδος λύρας εμφανίσθηκε στη Β. Περσία τον 10ο αιώνα (μ.Χ.),
Άλλοι όμως θεωρούν πιθανή προέλευση της λέξης ”κεμεντζές ” από την αρχαία ελληνική λέξη κέλης (= σκάφος) με μετάπτωση του λ σε μ.
ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΤΩΝ ΜΕΡΩΝ ΤΟΥ ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΟΡΓΑΝΟΥ
1..Τα ωτία
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη . ους < αρχαία ελληνική οὖς
ώτα < ὦτα, πληθ. του οὖς,Η ονομασία “ούς” σχετίζεται ετυμολογικά με την λέξη “φως”.
Στην νεοελληνική αποδίδεται : Αυτιά.
Συγγενικές λέξεις ωτακουστής, ωταλγία, ωτασπίδα ωτικός ωτίτιδα
*************************************
2. Το κιφάλ
κεφάλι < αρχαία ελληνική κεφαλή
Στην νεοελληνική αποδίδεται : Κεφαλή
Συγγενικές λέξεις: κεφάλα κεφάλας , κεφαλάκι, κεφάλαιο, κεφαλαίος
κεφαλιά, κεφαλικός κεφαλώνω κέφαλος.
***********************************************************
3. Τα ρωθώνια
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : ρώθων < αρχαία ελληνική ῥώθων
Η λέξη ρουθούνι προέρχεται ετυμολογικά από τον τύπο ρωθώνιον, υποκοριστικό της λέξης ρώθων που χρησιμοποιούνταν ως ονομασία της μύτης. Ο τύπος ρώθων εικάζεται πως συνδέεται με τη λέξη ρόθος που δήλωνε κάθε είδους ήχο και θόρυβο (στην περίπτωση του ρώθων τον θόρυβο από το φύσημα της μύτης).
Συγγενικές λέξεις : ρουθουνίζω , ρουθούνισμα.
Στην νεοελληνική αποδίδεται :.Ρουθούνια.
****************************
4. Τα τρυπία
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη τρύω,
τρύπα < ελληνιστική κοινή τρῦπα .
Συγγενικές λέξεις : αεροτρύπανο, αλεπότρυπα αλυσότρυπα αξετρύπωτος ατμοτρύπανο ατρύπητος άτρυπος ατρύπωτα
Στην νεοελληνική αποδίδεται :Τρυπούλες