ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΤΑΝΤΑΛΙΔΗΣ Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΤΗΣ ΗΓΕΤΗΣ ΣΤΗΝ ΣΠΑΡΤΗ ΤΗΣ Μ.ΑΣΙΑΣ (1893-1906 & 1912-1923 )
(Γεράσιμος Τανταλίδης(κατά κόσμον Γεώργιος Τανταλίδης):Ο Μητροπολίτης Πισιιας και Μικράς Αντιόχειας)
Η ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ
Σταύρου Π. Καπλάνογλου, Σπάρταλη εκ πατρός -Συγγραφέα, ιστορικού ερευνητή
Εισαγωγή
Είχα την αγαθή τύχη να ασχοληθώ, τόσο με την ιστορία της πατρίδας του πατέρα μου, την Σπάρτη της Μικράς Ασίας, όσο και με την ιστορία της πόλης που τον φιλοξένησε, την Κοζάνη (ο τόπος που γεννήθηκα), μετά την εκδίωξη όλων των Ελλήνων( και του ιδίου στην ηλικία των 12 χρόνων) ,γράφοντας και παρουσιάζοντας επεισόδια για μια τριετία, μιας σειράς εκπομπών για την τηλεόραση με τον τίτλο “Προγονικές εστίες”, που αναφερόταν στην ιστορία των 2 πόλεων και των περιοχών τους. Τα κείμενα αυτά έγιναν βιβλία, μερικά από τα οποία εκδόθηκαν και κάποια είναι υπό έκδοση. Εντύπωση στην έρευνα μου έκανε ένα πρόσωπο: ο Γεράσιμος Τανταλίδης, που υπήρξε Μητροπολίτης, στην Μητρόπολη Σερβίων και Κοζάνης και στην συνέχεια στην Μητρόπολη Πισιδίας , 2 φόρες έχοντας έδρα την Σπάρτη της Μ. Ασίας γενέθλια πόλη όλων των προγόνων μου, όπου ανέπτυξε σημαντικό έργο και όχι μόνον ποιμαντικό, όντας και ο τελευταίος Μητροπολίτης Πισιδίας, με έδρα την Σπάρτη, περνώντας για κάποιο διάστημα και από τις Μητροπόλεις Ρόδου και Ιωαννίνων. Το 1871 έφυγε στα Ιεροσόλυμα και μπήκε στην Θεολογική σχολή του Τιμίου Σταυρού, κάτω από την κηδεμονία του Μητροπολίτη Τιβεριάδας, Νεκταρίου. Το 1875 έκλεισε η σχολή και ξαναγύρισε στην Πόλη, μπαίνοντας στην Θεολογική της σχολή Χάλκης, οπού συνεχίσθηκε η φοίτηση, από την οποία αποφοίτησε το 1879, αφού υπέβαλε διατριβή με τίτλο «Τα κατά το σχίσμα της Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας». Μετά το πέρας των σπουδών και την αποφοίτηση, το 1879, με δαπάνες της Ελληνική εκκλησιάς, πήγε στην Αθήνα και σπούδασε στην Νομική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1884 επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη. Τελειώνοντας και την Νομική σχολή, διορίστηκε, το 1884, καθηγητής της Ιερατικής σχολής, που λειτουργούσε τότε στην Βάλα.Το 1885 διορίστηκε Γραμματέας της Μεγάλης Πρωτοσυγκελλίας. Μετά την καθηγεσία 1 έτους και 2 μηνών, διορίστηκε από τον Πατριάρχη Ιωακείμ Δ’ Γραμματέας της Μεγάλης Πρωτοσυγκελίας και του Πνευματικού δικαστηρίου. Την 1 Μάιου 1892 ψηφίστηκε Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης και την 3η Μάιου χειροτονήθηκε αρχιερέας και ανεχώρησε για την Κοζάνη, στις 15η Αυγούστου. Υπήρξε διάδοχος του Μητροπολίτη Κωνστάντιου Ματουλόπουλου. Στις 23 Οκτωβρίου 1893 εξελέγη Μητροπολίτης Πισιδίας και μετατέθηκε στην Μητρόπολη Πισιδίας. Τέλος τη 1 Ιουνίου 1906 προήχθη σε Μητροπολίτη Ιωαννίνων. Τιμήθηκε με τα παράσημα Μετζιτιέ Β τάξεως, Οσμανιέ Γης και του Αγίου Σάββα της Σερβίας και με άλλα Ελληνικά παράσημα. Στις 26 Ιανουαρίου 1912 μετατέθηκε στη Μητρόπολη Πισιδίας. Μετά την ανακωχή τού 1919, εκλήθη Συνοδικός στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, όπου υπηρέτησε μέχρι τό 1922. Το 1923 παραιτήθηκε και πήγε στα Ιεροσόλυμα, όπου και πέθανε στις 23 Αυγούστου 1928, σε ηλικία 78 ετων Ενταφιάστηκε στο Κοιμητήριο της Ιεράς Μονής Προφήτου Ηλιού Ιεροσολύμων.
* Οι διοικητικές του ικανότητες
Ενδεικτικό του έργου του, το πέρασμα από την Κοζάνη και την Σπάρτη.
– Το έργο του στην Κοζάνη
Το 1892, το Πατριαρχείο μεταθέτει το Μητροπολίτη Κοζάνης στην Δρυινούπολη, κάτι για το οποίο αντιδρά μια μεγάλη μερίδα Καζανιτών. Ξεσηκώθηκαν οι περισσότεροι ,διαμαρτυρήθηκαν προς το πατριαρχείο και σχεδόν αρνήθηκαν να δεχθούν καινούργιο δεσπότη. Ήταν φυσικό πως ο Δεσπότης έπαιζε πρωταρχικό ρόλο στην λύση διαφορών και η τάση προς τον Κωνστάντιο, εξηγείται γιατί είχε πετύχει να συμβιβάσει εύκολα τις φατρίες μετά την ενθρόνισή του. Επέμεναν στην επιστροφή του δεσπότη τους. Στην θέση του τοποθετείται ο Γεράσιμος Τανταλίδης. Ο Τανταλίδής ήταν ένας άνθρωπος, που δεν ήταν κατώτερος του Κωνστάντιου, είχε μόρφωση και ικανότητες, του οποίου μάλιστα η μητέρα καταγόταν από την Κοζάνη ,όμως οι Κοζανίτες ήθελαν τον Κωνστάντιο. Όμως ο διορισμός του Γεράσιμου Τανταλίδη στην Κοζάνη, εκ των πραγμάτων αποδεικνύεται ότι ήταν ένα μεγάλο λάθος του Πατριαρχείου και αυτό, όχι γιατί ο Τανταλιδης ήταν μισητό και ακατάλληλο πρόσωπο, αλλά γιατί τον Μητροπολίτη Κωστάντιο, στην κυριολεξία τον λάτρευαν. Πριν από την άφιξη του στην Κοζάνη και την ανάληψη των καθηκόντων, προηγήθηκαν δυσάρεστες καταστάσεις. Η αναγγελία της μετάθεσης του Κωνστάντιου και ο διορισμός του Τανταλίδη ερεθίζουν και διαιρούν τους κατοίκους της Κοζάνης σε 2 μέρη. Στην Κοζάνη ξεσπά μια ανώμαλη κατάσταση, από τον Μάιο του 1892 μέχρι τις 28 Αυγούστου του ίδιου έτους.
40 άτομα από την παράταξη των ολιγαρχικών (οι προοδευτικοί) συμμορφώνονται με την απόφαση της Ιερά Συνόδου και δέχονται την έλευση του. Όμως, το μεγαλύτερό μέρος, οι δημοκρατικοί (οι συντηρητικοί θα λέγαμε σήμερα ) απειλούσαν μέχρι και το Πατριαρχείο για επαναφορά του Ματουλόπουλου. Το Πατριαρχείο βλέποντας ότι δημιουργήθηκε πρόβλημα, έστειλε ως έξαρχο τον Μητροπολίτη Βεροίας, Κοσμά Ευμορφόπουλο, για να ηρεμήσει τα πράγματα. Όταν έφτασε και είδε το πρόβλημα, έψαχνε τρόπο να μνημονευθεί το όνομα του νέου Μητροπολίτη στην λειτουργιά της 6 Αυγούστου, στο Ναό του Αγ. Νικόλαου, κάτι που δέχθηκαν αυτοί που αντιδρούσαν, μόνο γι αυτήν την ημέρα, μιας και ήταν η ημέρα της εορτής της Μεταμορφώσεως. Όμως, οι λειτουργούντες τον ναό έκαναν το λάθος, και στον εσπερινό, την παραμονή, μνημόνευσαν το όνομα του Μητροπολίτη Γεράσιμου. Τότε, οι δημοκρατικοί επιτέθηκαν στον Μητροπολίτη Βεροίας, τον κατέβασαν από τον θρόνο, διέκοψαν την λειτουργία και τον κτύπησαν, βγάζοντας από τον ναό. Αυτή η απαράδεκτη και ανοίκειος πράξη, αγανάκτησε τους παράγοντες της εκκλησίας και έπεισαν τους Οθωμανικές αρχές να τιμωρηθούν. Έτσι, συνελήφθησαν κάποια άτομα και μεταφέρθηκαν στις φυλακές των Σερβίων Ο έξαρχος, μετά από όσα συνέβησαν, έφυγε από την πόλη τρομοκρατημένος.
-Η ανάληψη των καθηκόντων-
Κάτω από αυτές τις συνθήκες, δυόμιση εβδομάδες αργότερα , στις 24 Αυγούστου, έφθασε στην πόλη, ο Μητροπολίτης Γεράσιμος, για να αναλάβει καθήκοντα και συνάντα ψυχρή υποδοχή. Οι έφοροι υποβάλλουν παραιτήσεις σε ένδειξη διαμαρτυρίας, όπως και οι διοικήσεις πολλών σωματείων. Ζητά συνομιλητές και δεν βρίσκει. Το χάσμα που δημιουργείται ανάμεσα στον Δεσπότη και τον λαό, αυξάνει τις κοινοτικές δυσκολίες .
Ο νέος Μητροπολίτης, παρά το γεγονός ότι είχε καλές προθέσεις, είχε και νομικές γνώσεις, λόγω σπουδών κατάλαβε, ότι όλα ξεκινούσαν από κομματικές αντιπαραθέσεις και με δυσκολία προχώρησε στην πραγματοποίηση των καθηκόντων του ποιμενάρχη. Έτσι, έχοντας το δικαίωμα από το νόμο, διόρισε, στις 7 Σεπτεμβρίου την Εφορεία και οδήγησε σε παραίτηση, όσους αρνιόταν να συνεργασθούν. Το ίδιο έκανε και με τα άλλα σωματεία. Τα ίδια έπραξε και για τα προβλήματα της χριστιανικής κοινότητας, τα οποία είχαν περιέλθει σε απελπιστική κατάσταση. Για να αποφευχθεί μεγαλύτερη διάσπαση από τις κομματικές αντιπαραθέσεις, εκδίδεται, στις 9 Σεπτεμβρίου, η κοινοποίηση για την σύνταξη του Γενικού Κανονισμού της Κοινότητος, όπως προβλεπόταν από το Χατiχουμαγιούν και παράλληλα, υποβάλλεται λεπτομερής έκθεση, προς τον Πατριάρχη Νεόφυτο, περιγράφοντας την αξιοθρήνητη κατάσταση. Και ενώ αυτή ήταν η κατάσταση, που επικρατούσε στην Κοζάνη, όσοι Κοζανίτες, ζούσαν σε άλλα μέρη, με θλίψη παρακολουθούσαν τα τεκταινόμενα.
Τον Μάρτιο του 1893, πεθαίνει στην Αθήνα ο αντιπρόσωπος της κοινότητας, Γεώργιος Μουράτης, και ολόκληρη η Κοζανίτικη κοινωνία πενθεί και δια μνημοσύνου του αποδίδουν τις προσήκουσες τιμές. Παρά το γεγονός ότι υπήρχε ψυχρή αντιμετώπιση του Ιεράρχη, από αυτούς, που υπήρχαν γύρω του, παρατηρείται μια ζύμωση, που τείνει προς την βελτίωση της κατάστασης στην κοινωνία. Ο νέος Μητροπολίτης Γεράσιμος προχώρησε στον ορισμό της επιτροπής σύνταξης του Γενικού κανονισμού, από επιφανείς πολίτες και των δυο πλευρών, αποκτώντας ένα μικρο μέρος της εμπιστοσύνης, που, μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν υπήρχε. Στις 20/6/1893 διορίζονται μελή για την σύνταξη του Κανονισμού της κοινότητος. Στις 3 Μάιου 1894, μετά και από παρέμβαση, στο Πατριαρχείο, του Μητροπολίτη Γ. Τανταλίδη, για την επικρατούσα κατάσταση, το Πατριαρχείο επαναφέρει το Μητροπολίτη Κωστάντιο, στην Κοζάνη και διορίζει το Μητροπολίτη Γεράσιμο, στην Μητρόπολη Πισιδίας.
Η ολοκλήρωση της θητείας του Τανταλίδη ήλθε, σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα και μετατέθηκε στην Μητρόπολη Πισιδίας, κάτι που επιδίωξε, καθώς αντιλαμβανόταν ότι η όποια καθυστέρηση θα επέτεινε τον αρνητικό αντίκτυπο, στους κατοίκους της Κοζάνης.
-Το έργο του στην Σπάρτη
Στις 23 Οκτωβρίου 1893, διαδέχθηκε, στον Μητροπολιτικό Θρόνο της Πισιδίας, τον Βενέδικτο. Εισήγαγε πολλές καινοτομίες και έβαλε έλεγχο στη διαχείριση της εκκλησιαστικής περιουσίας και στήριξε τα γράμματα στη Σπάρτη, έδρα της Μητρόπολης του. Ο Γεράσιμος Τανταλίδης υπήρξε μια λαμπρή προσωπικότητα και όπως σημειώνεται: “ήταν πράος, ψύχραιμος, μειλίχιος, αφιλοχρήματος, προνοητικός, δημιουργικός και σημαντικός αναδιοργανωτής των εκκλησιαστικών πραγμάτων”. Θέσπισε καταστατικά και κανονισμούς των κοινοτήτων και των σχολείων, εξυγίανε το σύστημα εκλογής των μελών των κοινοτικών σωματείων. Καθιέρωσε αδιάβλητη διαχείριση την οικονομικών καί πολλά άλλα
–Η διοίκηση της Χριστιανικής κοινότητας της Σπάρτης
Η διοίκηση της Χριστιανικής κοινότητας της Σπάρτης, τον 19ο αιώνα, αριθμούσε γύρω στα 7000 μελή, ενώ μετά από ένα σημείο είχε βελτιωθεί και ήταν οργανωμένη, σύμφωνα με τα δημοκρατικά δεδομένα. Τα όργανα διοίκησης, η Δημογεροντία,η εφορεία των σχολείων,οι επιτροπές των ναών εκλεγόταν με την συμμετοχή των Ελλήνων. Ο Μητροπολίτης Γεράσιμος Τανταλίδης δημιούργησε ακόμη ένα όργανο, την επονομαζόμενη Κεντρική Επιτροπή.
Όλα τα μέλη της επιτροπής. 8 στο σύνολο, εκλεγόταν από τον λαό, με μυστική ψηφοφορία κάθε 2 χρόνια, ενώ 2 πρόκριτοι της Χριστιανικής Κοινότητας μετείχαν στο Δημοτικό συμβούλιο του Δήμου της
–Ανάπτυξη της λατρευτικής ζωής, κατά την διάρκεια της θητείας του
Ειδικότερα, η ανάπτυξη της λατρευτικής ζωής φαίνεται από το χτίσιμο εκκλησιών και την παρουσία ιερέων σε όλους τους οικισμούς με ορθόδοξη παρουσία, διαδικασία που ολοκληρώνεται έως το 1904-1905, οπότε δημοσιεύεται σχετικός στατιστικός πίνακας. Σύμφωνα με τα δεδομένα αυτά, η επαρχία διέθετε 43 ιερείς σε σύνολο 37.998 ελληνορθόδοξου πληθυσμού (συμπεριλαμβανομένου του Καστελόριζου).
–Επιμόρφωση ιερέων
Πρόβλημα και θέμα προς βελτίωση αποτελούσε, τότε, η σχετική απουσία μορφωμένων ιερέων, καθώς ως τέτοιοι χαρακτηρίζονται μόνο 7 σε σύνολο 43. Το ζήτημα αυτό είχε αποτελέσει αντικείμενο ιδιαίτερης μέριμνας του Μητροπολίτη Γ.Τανταλίδη (ο οποίος είχε ήδη οργανώσει τους ιερείς της Σπάρτης σε ιερατικό σύνδεσμο, στα πλαίσια του οποίου όφειλαν να προβαίνουν σε αλληλοδιδασκαλία σε σκοπό την ανάπτυξη του ήθους και της διανοίας τους). Αποτέλεσμα αυτής της ενέργειας του Μητροπολίτη, ήταν να καταστεί η Σπάρτη, η πόλη με τη μεγαλύτερη αναλογία μορφωμένων ιερέων, στα πλαίσια της επαρχίας, καθώς 3 σε σύνολο 7 ιερέων χαρακτηρίζονται ως τέτοιοι στην καταγραφή του 1904-1905
-Ίδρυση νέων εκκλησιών -Εκπαίδευση
Στη Σπάρτη, πλην των τεσσάρων κύριων ενοριακών ναών, είχαν οικοδομηθεί και ένας ή δύο επιπλέον σε κάθε ενορία με αποτέλεσμα να υπάρχουν συνολικά 11 ναοί έως το 1904, ορισμένοι από αυτούς ιδιαίτερα περίτεχνοι και μεγαλοπρεπείς, και με φυλασσόμενα κειμήλια συνολικής αξίας άνω των 120.000 χρυσών οθωμανικών λιρών. Μέχρι σήμερα επέζησαν 2 από αυτές, οι οποίες δεν ήταν και στην καλύτερη κατάσταση, μέχρι πρότινος -με πρωτοβουλία του Δημάρχου της Σπάρτης, το 2023 άρχισε αποκατάσταση των 2 ναών: των Εισοδίων της Θεοτόκου και του Αγίου Γεωργίου- .
Την ίδια δραστηριότητα έδειξε ο Μητροπολίτης Γεράσιμος και στην χειμερινή έδρα της Μητρόπολης, την Αττάλεια τόσο για την εκπαίδευση (μεταστέγαση του παρθεναγωγείου Αττάλειας στο νεόκτιστο και λαμπρό μέγαρο των Ελικωνιάδων το 1905 και ίδρυση βιβλιοθήκης), αλλά και για τη δημιουργία εκκλησιών. Το σύνολο των 5 ναών εντός της πόλης και των 2 εξοχικών ξωκλησιών, που υφίσταντο κατά τις αρχές του 20ού αιώνα, αποτελούσαν σχετικά πρόσφατες κατασκευές, και είχαν όλα χτιστεί, με δαπάνες, είτε της κοινότητας, είτε εύπορων ιδιωτών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τα μέλη της οικογένειας Δανιήλογλου. Η επέκταση των φορέων ελληνικής εκπαίδευσης συντελέστηκε, κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα με την ίδρυση σχολείων αρρένων, από κάθε κοινότητα της περιοχής, και την διάδοση της ελληνικής εκπαίδευσης και στις γυναίκες μέσω της ίδρυσης σχολείων θηλέων. Μέχρι το 1904 λειτουργούσαν, πλέον, σχολεία θηλέων στη Σπάρτη, στην Αττάλεια, στο Βουρδούρι και στην Αλάγια, πέραν ορισμένων άλλων σε οικισμούς με ελληνόφωνο πληθυσμό.
-Η παραίτηση του Μητροπολίτη Γεράσιμου Τανταλίδη
Ο Μητροπολίτης παραμένει στο χώρο της επαρχίας του έως το 1919, οπότε καλείται στην Κωνσταντινούπολη ως συνοδικός, ενώ τον αντικαθιστά, στην Μητρόπολη, κατά τη διάρκεια της απουσίας του, ο Επίσκοπος Πατάρων, Μελέτιος Χρηστίδης. Ο Γεράσιμος Τανταλίδης παραιτείται από το αξίωμα του Μητροπολίτη, το 1923. όταν πια δεν υπήρχε κάνεις Ελληνορθόδοξος στην Μητρόπολη Πισιδίας και πηγαίνει στα Ιεροσόλυμα, να μονάσει. Όπως προαναφέραμε πέθανε στα Ιεροσόλυμα, στις 23 Αυγούστου 1928, σε ηλικία 78 ετών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Δημόπουλος Ιωάννης, “Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά”, Θεσσαλονίκη 1994
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannika Εκδόσεις Πάπυρος, Αθήνα 1978
Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, Μουστάκας, Ιερά Μητρόπολη Πισιδίας στο: http://www.impisidias.com/
Λιούφης Παναγιώτης “Η ιστορία της Κοζάνης” Έκδοση Βάρτσου, Αθήνα 1924
Οικουμενικό Πατριαρχείο, “Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης πρώην Πισιδίας κυρός Γεράσιμος (1854-1928)”.
Παπακωνσταντίνου Μιχάλης “Μια Βορειοελληνική πόλη στην Τουρκοκρατία – Ιστορία της Κοζάνης 1400-1912” Εκδόσεις Κολλάρος ,Αθήνα 1992
Στ. Π. Καπλάνογλου “Σπάρτη της Πισιδίας 2022”, Εκδόσεις Μάρθας Καπλάνογλου, Κοζάνη 2022
“Πισιδία Μ. Ασίας, Πόλεις και Πολίσματα” 2023
http://www.imioanninon.gr/main/?page_id=10147