Μαχαίρες – Ίρις – Ίριδα- Αγριόκρινοι ή Κρινάκια ή Κρίνοι η Ζαμπάκι ή Καλατζιοχόρτι (επιστ. Iris Germanica ή Ίρις η γερμανική)

ΦΥΤΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΓΡΟΥΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΠΑΛΙΕΣ ΑΥΛΕΣ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
Μάρθα Στ.Καπλάνογλου Γεωπόνος

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Το Iris germanica είναι ένα πολυετές, φυτό με ύψος έως 1,00 μέτρα. Καλλιεργείται ή συλλέγεται από τους αγρούς, για τοπική χρήση, ως τροφή, φάρμακο και πηγή κατασκευής άλλων υλικών.
Ήταν γνωστή από την αρχαιότητα, καθώς την αναφέρει ο Θεόφραστος και
ο Πλίνιος, ο οποίος γράφει για την Ίριδα ;
”Στην Ιλλυρία ( Β. Αλβανία ) και την Μακεδονία βρίσκεις φυτά εξαιρετικής ποιότητος”.
Η επιστημονική ονομασία είναι Iris Germanica ή Ίρις η γερμανική.
Τα κοινά ονόματα, ανά την Ελλάδα – Ίρις – Ίριδα- Αγριόκρινοι ή Κρινάκια ή Κρίνοι ή Ζαμπάκι ή Καλατζιοχόρτι.
Στην Κοζάνη, τις αποκαλούσαν Μαχαίρες .
— Μαχαίρες ή ‘’ Μαχαίρις’’ ( Κοζανίτικη ονομασία )
Ήταν ένα πολύ συνηθισμένο φυτό στις αυλές της Κοζάνης, φυτεμένες είτε σε γλάστρες, είτε κάτω στο έδαφος, τις αποκαλούσαν μαχαίρες από το λογχοειδή, μεγάλα φύλλα τους ,για τα μικρά παιδιά, μάλιστα ,τότε, που δεν υπήρχαν παιχνίδια ,ήταν η εύκολη λύση στις μονομαχίες, με την κοπή του πιο μεγάλου φύλλου (μάχαιρας) για τις μονομαχίες και παράλληλα, σχετικά ακίνδυνου, για το παιχνίδι.
Σε αξιόλογα λεξικά της Κοζανίτικης διαλέκτου συναντήσαμε την ερμηνεία της Μαχαίρας ως Μαχαίρις = γλαδιόλες.
Και ναι μεν οι γλαδιόλες ανήκουν στην ίδια βοτανική οικογένεια
( Ιριδοειδή ή Ιριδίδες ) με την Γερμανική ίριδα, έχοντας μάλιστα, ετυμολογικά, την ίδια ρίζα από την λατινική λέξη gladius που σημαίνει ξίφος , αλλά είναι άλλο φυτό.
Οι γλαδιόλες είναι πολύ πιο ψηλό φυτό από τις ”Μαχαίρις”, ενώ το ρίζωμα τους είναι πιο συμμαζεμένο και έχει στρόγγυλο, μικρό και πεπλατυσμένο βολβό
. — Ίριδα
Στην Ελληνική μυθολογία, η Ίρις ήταν η θεά του ουράνιου τόξου και αγγελιοφόρος του Δία και της Ήρας.
Οδηγούσε το ουράνιο τόξο, σαν μια πολύχρωμη γέφυρα από τον ουρανό στη γη και μετέφερε μηνύματα. Από εκεί έμεινε και η λέξη ίρις που σημαίνει “μάτι του ουρανού”.
Αυτό το όνομα δόθηκε, επίσης στο χρωματιστό μέρος των ματιών μας.
— Αυτοφυή είδη στην Ελλάδα
Η Ελληνική χλωρίδα περιλαμβάνει 10 από τα αυτά τα είδη, τα οποία είναι μικρότερα από τον γνωστό λευκό κρίνο που αποκαλούμε κρίνα ή κρίνο και ανήκει στην οικογένεια των Λειριοειδών.
Αυτά είναι
1) Ίρις η γερμανική (Iris germanica) 2) Ίρις η αττική (Iris attica) 3)Ίρις η φλωρεντιανή (Iris florentiana). . 4)Ίρις το σισυρίγγιον (Iris sisyrinchium) 5) Ίρις η βορβορώδης (Iris lutescens) 6)Ίρις η ωχρή (Iris pallida) 7) Ίρις η ψευδόκορος (Iris pseudacorus) 8)Ίρις η κρητική (Iris cretensis) 9) Ίρις η αγροστώδης (Iris graminea) και 10) Ίρις του Ζιντένις (Iris sintenisii)

ΣΥΣΤΗΜΑΤΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ
Οικογένεια: Iridaceae
Υποοικογένεια: Iridoideae
Φυλή: Ιριδαία
Γένος: Ιris
Τύπος είδους Iris germanica
ΒΟΤΑΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
— Φυτό Φυτό ποώδες με στέλεχος που φθάνει τα 90 εκατοστά και μεγάλη διάρκεια ζωής
–Φύλλα
Τα φύλλα του είναι μεγάλα σαν σπαθιά, πλατιά
— Άνθος
Το γένος Iris περιλαμβάνει περίπου 300 είδη. Ανθίζει το χειμώνα και συνεχίζει και την άνοιξη, στις πιο κρύες περιοχές. Οι πιο δημοφιλείς είναι οι μπλε ίριδες, μεγάλα φυτά , με ευχάριστη μυρωδιά, τα οποία φύονται, ανά 2-3 στην κορυφή του στελέχους.
Υπάρχουν και σε πολλά άλλα χρώματα, όπως λευκές, κίτρινες, ροζ, πορτοκαλί, κόκκινες, ακόμη και μαύρες.
Η μαύρη ίριδα είναι από τα σπανιότερα λουλούδια στον κόσμο, καθώς εμφανίζει ένα μοναδικό συνδυασμό χρωμάτων, που χαρακτηρίζεται από ένα σκούρο πορφυρό χρώμα, (σχεδόν μαύρο) με μια μαγευτική απόχρωση λιλά και μια λευκή κηλίδα στο κέντρο του λουλουδιού.
Οι γερμανικές ίριδες ανθίζουν την άνοιξη, ωστόσο υπάρχουν ποικιλίες που ανθίζουν δύο φορές το χρόνο, άνοιξη και αργά το καλοκαίρι ή φθινόπωρο.
Σε θερμά κλίματα μάλιστα μπορεί να ανθίζουν συνεχώς καθ’ όλη την περίοδο ανάπτυξης. Η ανοιξιάτικη ανθοφορία είναι συνήθως και η πιο πλούσια
— Ρίζα
Έχει ρίζωμα παχύ και σαρκώδες
ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ
— Έδαφος
Είναι φυτό που καλλιεργείται εύκολα και ανέχεται σημαντική παραμέληση.
Μπορεί να καλλιεργηθεί ακόμη και σε ασβεστολιθικά εδάφη, αρκεί να αποστραγγίζονται καλά. Προτιμά Ph από 6-7,50 ή και ακόμη υψηλότερο.
— Κλίμα
Αντέχουν στο κρύο. Είναι αυτοφυή είδη, που μπορούμε να συναντήσουμε και σε υψόμετρο 1600 μέτρων .
— Ηλιοφάνεια
Πρέπει να είναι εκτιθέμενες στον ήλιο, τουλάχιστο έξι ώρες, την ημέρα. Θέλει,γενικώς, ηλιοφάνεια, αλλά προοδεύει και σε μερική σκιά
ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ
–Εποχή φύτευσης
Οι μαχαίρες ή γερμανικές ίριδες μπορούν να φυτευτούν δύο φορές το χρόνο, άνοιξη και φθινόπωρο. Οι ίριδες δείχνουν ωραιότερες, όταν φυτεύονται κατά ομάδες σε παρτέρια ή σε μπορντούρες.
— Επεξεργασία εδάφους και φύτευση
Σκάβουμε μια τρύπα σε βάθος περίπου 30 εκατοστά και διάμετρο επίσης περίπου 30 εκατοστά και αραιώνουμε το χώμα, στην τρύπα. Προσθέτουμε στην τρύπα λίγη κοπριά ή άλλο οργανικό υλικό και λίγο λίπασμα(κατά προτίμηση βραδείας αποδέσμευσης ), ανακατεύοντας με χώμα, μέσα στην τρύπα , και στην συνέχεια, ισοπεδώνουμε με μια τσουγκράνα και ανοίγουμε μια τρύπα 25 πλάτους εκατ. και βάθος 5 εκ., για να υποδεχτεί κάθε φυτό
— Άρδευση
Μετά την φύτευση ποτίζουμε 2 φορές την εβδομάδα για τις πρώτες εβδομάδες , μετά από αυτή την περίοδο το πότισμα αρχίζει να αραιώνει και γίνεται, κάθε φορά που ο καιρός είναι ξηρός. Οι ίριδες μπορεί να σαπίσουν από το υπερβολικό πότισμα , αν παραμείνουν στο νερό, για κάποιο διάστημα .
— Λίπανση
Αναφέραμε ήδη, ότι κατά την φύτευση απαραίτητη είναι η λίπανση με οργανική ουσία και χημικά λιπάσματα . Αν θέλουμε να έχουμε συνεχή άνθηση ,βοηθά η ενίσχυση με χημικό λίπασμα και στα μέσα της περιόδου ή κάθε χρόνο,νωρίς,με λίπασμα βραδείας αποδέσμευσης. Οι γερμανικές ίριδες δεν είναι σίγουρο ότι ανθίζουν,πάντα, δύο φορές το χρόνο. Η ανθοφορία τους επηρεάζεται από τις συνθήκες καλλιέργειας, το κλίμα και τις καιρικές συνθήκες
— Πολλαπλασιασμός
Ο πολλαπλασιασμός γίνεται με διαίρεση του φυτού . Γίνεται κάθε τέσσερα με έξι χρόνια και πραγματοποιείται, όταν η εμφάνιση των φυτών δείχνει πολύ στριμωγμένη, και η παραγωγή λουλουδιών έχει μειωθεί ή όταν το κέντρο της συστάδας φαίνεται ότι αρχίζει να εκφυλλίζεται . Ιδανική περίοδος είναι τον Αύγουστο.
— Συγκομιδή
Η συλλογή του ριζώματος,κατά το καλοκαίρι, πρέπει να γίνεται όταν το φυτό είναι 3 ετών. Η επιδερμίδα αφαιρείται με μαχαίρι και ξεραίνεται στον ήλιο.
ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Περιέχει πολύ άμυλο,και αρκετό λίπος,ρητίνες ,τανίνες και άλλα χρήσιμα θρεπτικά συστατικά .
Τα κύρια συστατικά των ελαίων ίριδας είναι βενζοϊκό βενζύλιο, τρικοσάνη, μεθυλ τρικοσάνη, επτακοσάνη, οκτακοσάνη, επταδεκαδιένιο, μη αδεκάνη και ενικοσάνη.
ΙΑΤΡΟΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ
Το ρίζωμα αυτού του φυτού έχει εξαιρετικές θεραπευτικές ιδιότητες και στο εμπόριο συναντούμε την ρίζα του φυτού συσκευασμένη υπό μορφή σφαιριδίων, δακτυλίων, κόκκων, ως τρίμμα και σκόνη.
Όταν το ρίζωμα είναι φρέσκο είναι εμετικό και καθαρτικό.
Σε ξερή κατάσταση είναι διουρητικό , ανθελμινθικό, τονωτικό, αποχρεμπτικό.
Έχει αποτελέσματα στην αντιμετώπιση της βρογχίτιδoς, διάρροιας, φακίδων, ρυτίδων , οιδημάτων ,βραχνάδας, ατονίας, κυστίτιδες, ψαμμίασης , ταινίας.
Τα αιθέρια έλαια L. (Iris) συζητούνται για την αντιβακτηριακή, αντιμυκητιακή και αντιοξειδωτική δράση τους στη συντήρηση των τροφίμων, ενώ έχουν αναφερθεί ότι έχουν δραστικότητα έναντι διαφορετικών κατά gram αρνητικών και gram θετικών βακτηρίων
ΠΡΟΦΥΛΑΞΕΙΣ
Τα φύλλα, και ειδικά τα ριζώματα, αυτού του είδους περιέχουν μια ερεθιστική ρητινώδη ουσία που ονομάζεται ιριδίνη.
Σε περίπτωση κατάποσης, αυτό μπορεί να προκαλέσει σοβαρές γαστρικές διαταραχές .
Μπορεί να προκληθούν ερεθισμοί και αλλεργίες στο δέρμα , και η υπερβολική κατανάλωση μπορεί να προκαλέσει ναυτία ,εμετό και κολικούς.
Χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή στην χρήση του ριζώματος για φαρμακευτικούς σκοπούς , πάντα να ζητείται η γνώμη και η συγκατάθεση και η γνώμη των γιατρών στην χρήση του;.
Η δημοσίευση παρέχει πληροφόρηση και δεν υποκαθιστά τους γιατρούς
ΧΡΗΣΕΙΣ.
— Κηποτεχνία
Υπερισχύει η κηποτεχνική χρήση του φυτού, γιατί έχουν δημιουργηθεί χιλιάδες ποικιλίες με πάρα πολλά χρώματα. Με βάση το χρώμα τους, οι ίριδες μεταφέρουν ποικίλα μηνύματα.
Υπάρχουν οι μπλε που δίνουν την πίστη και την ελπίδα.
Οι ροζ που εκφράζουν το θαυμασμό ,
Οι κίτρινες αντιπροσωπεύουν το πάθος.
Οι λευκές συμβολίζουν την αγνότητα.
Η μαύρη ίριδα είναι από τα σπανιότερα λουλούδια στον κόσμο καθώς εμφανίζει ένα μοναδικό συνδυασμό χρωμάτων, που χαρακτηρίζεται από ένα σκούρο πορφυρό χρώμα (σχεδόν μαύρο) με μια μαγευτική απόχρωση λιλά και μια λευκή κηλίδα στο κέντρο του λουλουδιού.
— Το αγαπημένο λουλούδι των ζωγράφων.
Μετά το τριαντάφυλλο που είναι στην πρώτη θέση, οι ίριδες εμφανίζονται σε έργα ζωγραφικής του Λεονάρντο ντα Βίντσι, του Βίντσεντ βαν Γκογκ , του Κλαύδιου Μονέ και σε πολλούς, ακόμα, μεγάλους καλλιτέχνες.
Η ίριδα ήταν το αγαπημένο θέμα ζωγραφικής σε πολλούς πίνακες
— Παραγωγή αιθέριου ελαίου
Παράγεται αιθέριο έλαιο από την φρέσκια ρίζα του, που έχει τις ίδιες ιδιότητες με την ρίζα.
— Μαγειρική
Έχει γεύση πικρή και πικάντικη. Η ρίζα αποξηραίνεται και χρησιμοποιείται ως αρωματικό φαγητών
— Βαφή
Μπορεί να ληφθεί μαύρη φυσική βαφή από την ρίζα και μπλε βαφή από τα άνθη της Τα φυτά έχουν χρησιμοποιηθεί στη βιομηχανία τροφίμων και ποτών
— Καλλυντικό
Ο χυμός της ρίζας χρησιμοποιείται μερικές φορές ως καλλυντικό και επίσης, για την απομάκρυνση των φακίδων από το δέρμα
— Αρωματοποιία
Χρησιμοποιείται πολύ ως σταθεροποιητικό στην αρωματοποιία και στο πορτ-πουρί, αλλά και ως συστατικό οδοντόκρεμας και αναζωογονητικών αναπνοής.
— Συντήρηση τροφίμων
Αιθέρια έλαια χρησιμοποιήθηκαν και στη συντήρηση τροφίμων.