Η πόλη Σούρμενα του Πόντου και η περιοχή της – Σταύρου Π. Καπλάνογλου Συγγραφέα – Ιστορικού ερευνητή

Τα Σούρμενα, (Sourmena ) , είναι μια μικρή πόλη και περιοχή της επαρχίας Τραπεζούντας στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας της Τουρκίας.

Συγχρόνως με το ίδιο όνομα αποκαλούσαν πέρα από την πόλη ολόκληρη την περιοχή. Που με την σειρά της χωριζόταν σε υποπεριοχές .

Στην αρχαιότητα κοντά ήταν η πόλη Υσσός ή Υσσός ( αρχαία ελληνικά : Υσσός

Η πόλη Σούρμενα εθεωρείτο πρωτεύουσα των Ελληνόφωνων της ανατολικής Τραπεζούντας. Μιλούσαν την αρχαιοελληνική Ποντιακή διάλεκτο .

Από τις 34 περιοχές των Σουρμένων, οι 29 είναι ελληνόφωνες ενώ από τα 19 χωριά τα 5 είναι εντελώς ελληνόφωνα.

. Οι περιοχές Σουρμένων, Τόνυας, Ματσούκας και Όφι στον Ποντο ήταν οι πιο πυκνοκατοικημένες Ελληνόφωνες περιοχές στην επαρχία Τραπεζούντας

Τα Σούρμενα ονομάζονται από τον Αρειανό Σουσάρμενα.

Μέχρι το 1515 μ.Χ. υπήρχαν 100 χωριά τα όποια ήταν αμιγώς Ελληνικά

Ήταν μια σειρά χωριών το 1870 με 1600 οικογένειες Χριστιανών στα παράλια, ενώ στα βουνά έμεναν Μωαμεθανοί.

Όλα τα Ελληνικά χωριά βρισκόταν γύρω από τον ποταμό Μονάχος Ντερεσί.

Ενώ τα χωριά των Μουσουλμάνων βρισκόταν στην περιοχή του ποταμοί Καρά Σου.

Συνολικό στην περιοχή υπήρχαν το 1922 περί τα 140 χωριά.

Ο πληθυσμός της περιοχής το 1922

Όλος ο πληθυσμός των Σουρμένων το 1922 ανερχόταν σε 65000 κάτοικους εκ των οποίων 14000 Ελληνορθόδοξοι που κατοικούσαν κυρίως στις πρόποδες των βουνών των Σουρμένων.

–Τα Ελληνικά χωριά ήταν:

1-2 -3 Χαμουρκιάντων ( Humargan ) – Χαλανίκι (Halanik ) και Κελόνσα ( Tasgecit- Kolasa ) Τρία Ελληνικά χωρία που ενοποιήθηκαν και αποτέλεσαν τα σύγχρονα Σούρμενα

Τα Σούρμενα αποτελούσαν υποδιοίκηση έδρα προ του Α ‘ παγκοσμίου πολέμου ήταν το Αρακλί.

4.Τσίτα Dirlik- Cida

Ελληνικές οικογένειες 350 , ένα σχολείο 4ταξιο και 2 εκκλησίες

5. Άσσου -Aksu

Ελληνικές οικογένειες 250 ,Τουρκικές οικογένειές 50, σχολείο Ελληνικό 1 .Μια 1 εκκλησιά και 2 ιερείς

6. Καρακαντζί Ustundal -Karakantzi.

Ελληνικές οικογένειες 150 , ένα σχολείο 4 τάξιο και 1 εκκλησία.

7.Μάξεζη Maxezi

Ελληνικές οικογένειες 100 , ένα σχολείο 4 ταξιδιού και 1 εκκλησία

8. Μουλκαντών- Μαρκαντώμ – -Χοτζαράντων Moulkanton Markradoz- Hotzasaranton

Ελληνικές οικογένειες 150 , , 1 Σχολείο 4τάξιο και μια εκκλησία

9. Τσίκολη – Yokusbasi

Ελληνικές οικογένειες 200 ,Τουρκικές οικογένειες 100, σχολείο Ελληνικό 1 και μια εκκλησία

Ανάμεσα στο χωρίο Τσίκολη και Τσίτα υπήρχε χάνι, η αγορά των Σουρμένων και 3 τάξιο Ελληνικό Σχολείο καθώς και ημιγυμνάσιο με 3 τάξεις Το ίδιο χωρίο είχε μια απομακρυσμένη συνοικία την Πέτρα

Το δε κυριότερο παρχάρι (τόπος αναψυχής )ήταν το Αρπαλού.

Άλλα Ελληνικά χωριά που δεν έχουμε ξεχωριστές πληροφορίες ήταν :

10. Αβανός ή – Yidiltzi – Avano.

11. Αρχάγγελος – Kucuk Dogani – Arhaggelos.

12. Άσπαλοs – Buyuk Arahancio

13. Βουνίδη – Oylum.

14. Γοργόνας – Γοργόρ – (Γρηγόριος ) – Finicak – Gorgonas

15.Καλίστη -Kaliwt.

16.Καταβόλ – Madenli – Katavol

17. Κενοσερα Koprubasi .

18. ΒοΎτσερα -Gultepe

19 Λίμνη Καυραν – Kayran

20. Μαζέρα – Yilmmazlar

21. Όσοχο ή (Έξοχο ) Dacardi Oksoho

22. Πενταχώρ – Beskoyu

23. Πετριτάντων – Ermigran

24.Πυργί -Tasonu – Pirgi.

25. Σιφόνα -Zifona

26. Φουτσάνι – Byyuk Dogani

27. Χούρα – Uzumlu

— Τα μεγάλα Τουρκικά χωριά ήταν

28.Ζάρχα με 350 οικογένειες

29. ΣαρχαναντΏν με 600 οικογένειες

30. ΤσΊβερα με 30 οικογένειες

31. Ζευγιοχό με 70 οικογένειες και το Αρακλί,

32. Το Αρακλί -Ηράκλεια – Άρακος

Το Araklı βρίσκεται στα ανατολικά της Τραπεζούντας και δυτικά των Σουρμένων και το πρώτο οικιστικό κέντρο είναι το Konakönü, το οποίο βρίσκεται στα δυτικά του σημ

Η παλαιότερη καταγεγραμμένη μορφή του σημερινού ονόματος αναφέρεται ως «Ηράκλεια» σε έγγραφο της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας του 15ου αιώνα και ως όνομα ός χωριού που συνδέεται με τη ζώνη των Σουρμενίων

Το όνομα Ηράκλεια θεωρείται ότι σχετίζεται με τον Ανατολικό Βυζαντινο Αυτοκράτορα Ηράκλειο , ο οποίος ήταν γνωστό ότι βρισκόταν στην Τραπεζούντα το 626 μ.Χ. . Μετά τις εκστρατείες των Σασσανιδών, ο οικισμός Ηράκλεια (Ηράκλεια) ιδρύθηκε κοντά στη Σούρμαινα

,Συνδέθηκε με το «Αράκλι» από τη λαϊκή ετυμολογία, αναφερόμενος στο κρασί και την παραγωγή ρακής κατά την οθωμανική περίοδο. Το Arak , η ρίζα αυτού του μετατρεπόμενου ονόματος, είναι ένας οθωμανικός όρος που υποδηλώνει αποσταγμένα οινοπνευματώδη ποτά γενικά και ρακή ειδικότερα. ερινού κέντρου της περιοχής .

Σήμερα έχει 48.734

— Αρμενικό χωριό αγνώστου ονόματος σε μας.

33. Υπήρχε και ένα Αρμενικό χωριό που το 1915 οι κατοικεί του δολοφονήθηκαν ομαδικά.

Μετά την αναχώρηση των Ελλήνων οι οικισμοί ενοποιήθηκαν, που όπως προείπαμε ήταν το Χουμουρκιαντών ,η Χαλανίκη και η Κελόντσα αποτέλεσαν την βάση της νεότερης πόλης που ήταν η πρωτεύουσα της σύγχρονης κώμης και ο όρμος της επεκτεινόταν μέχρι το Αρακλί

Το κέντρο των οικονομικών δραστηριοτήτων της περιοχής ήταν η αγορά των Χουμουρκιάντων και του Αρακλί

Πριν από την ανταλλαγή στην πρωτη συνοικία βρισκόταν η έδρα της διοίκησης χωροφυλακής ,τελωνείο και τηλεγραφείο ,εκεί βρισκόταν ακόμη και η έδρα του μουδίρη * και εκεί μεταφέρθηκε η έδρα του καϊμακάμη ** που ήταν παλιότερα στο Αρακλί

*Ο μουδίρης(τουρκικά:ير , προφέρεται: [mudîr], τουρκικά: Müdür) ήταν ανώτερος διοικητικός υπάλληλος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο όρος μουδίρης χρησιμοποιείται υπό την έννοια του διευθυντή ή του διαχειριστή.

**Ο Καϊμακάμης Ο Καϊμακάμης είναι πολιτικός και στρατιωτικός βαθμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και σήμερα της Τουρκίας.

Βρίσκεται ανατολικά της Τραπεζούντας και απέχει 40 χλμ και 35 χλμ από δυτικά του Ριζαίου . Βρίσκεται στον παραλιακό δρόμο της Μαύρης Θάλασσας.

O Αρριανός περιγράφοντας την ακτή ανατολικά της Τραπεζούντας αναφέρεται στο .λιμάνι που έριξε άγκυρα λέγοντας << Πλέοντας ανατολικά της Τραπεζούντας με τρία σκάφη, την πρώτη μέρα ο Αρριανός ριξαμε άγκυρα στο λιμάνι του Ισιπόρτο/Υσσού/Συρμένη και επιθεωρήσαμε την ρωμαϊκή φρουρά, αποτελούμενη από περίπου 20 ιππείς και έναν αριθμό πεζών. σε ένα φρούριο στο νότιο άκρο της αγοράς >>

Απαριθμώντας τα ποτάμια και τα ρέματα προς τα ανατολικά από την Τραπεζούντα, ο Αρριανός ονομάζει το Isso/Hyssus (το Karadere του σημερινού) 33 km. μακρια,

Το Χουμουρκιαντών που το 1922 ήταν το εμπορικό και διοικητικό κέντρο είχε περίπου 600 Ελληνορθόδοξους και διπλάσιους Μουσουλμάνους περίπου 1200 κατοικους

Στην δυτική πλευρά της πόλης στο Χαλανίκη υπήρχε και εκεί εκκλησία και με 210 περίπου Ελληνορθόδοξους

Στα Ανατολικά στην Κελόνσα ή Κελόνισα κατοικούσαν 1800 Ελληνορθόδοξοι.

Συνολικά στους 3 οικισμούς πριν από την εκδίωξη των Ελλήνων που ενοποιήθηκαν υπήρχαν 2610 Ελληνορθόδοξου

Διαχρονικά ο οικισμός των Σούρμενων έφερε τα ονόματα

Ψωρών Λιμην .

Ισσιπόρτο

Υσσός .

Συρμένη

Σουσάρμια

Σουσουύρμαιγα

Σούσορμος

Σούρμνα

Σούρμενα

Σουσάρμενα.

Πιστεύεται ότι οι διάφορες παραλλαγές στο όνομα Σούρμενα προέρχεται από την ενοποίηση των 2 λέξεων Υσσούς & Όρμος που δίνουν το ΥΣΣΟΥΣ ΜΕ ΟΡΜΟΣ = Σούρμενα

Η Ελληνική λέξη Surmene παραμένει και σήμερα

Φαίνεται ότι υπήρξε μικρή πόλη που έζησε και αυτή όλη την ιστορία του Πόντου με τα καλά αλλά και τα δυσάρεστα γεγονότα μια και την περιοχή εποφθαλμιούσαν οι διάφοροι κατακτητές .

Η περιοχή γνώρισε την επίσκεψη το 750 π.Χ των Μιλήσιων.

Ωστόσο, λόγω των Κιμμέριων επιδρομών που ξεκίνησαν πάνω από τον Καύκασο εκείνα τα χρόνια, οι Μιλήσιοι δεν μπορούσαν να βρουν την ευκαιρία να εγκατασταθούν στην περιοχή.

Μετά τους Κιμμέριους , βραχυπρόθεσμη κυριαρχία είχαν οι Σκύθες , οι Μήδοι και οι Πέρσες . Μιλώντας για τις πληροφορίες για τους λαούς γύρω από την Τραπεζούντα, τα χαρακτηριστικά τους, τον τρόπο ζωής τους, τους χαρακτήρες που μεγάλωσαν

Αναφέρει ο Ξενοφών στο έργο του Κηρού Ανάβασης , τα υπερκείμενα όροι που τα χαρακτήριζε ως οροι των Μακρόνων και οτι οι αυτόχθονες πληθυσμοί της περιοχής, πολέμησαν με τους Μακρόνους το 400 π.Χ.

O Δρόμος του Μεταξιού, περνούσε από την περιοχή και υπήρξε η πιο ζωντανή διαδρομή του εμπορίου Ανατολής-Δύσης για χιλιετίες,

Η περιοχή καταλήφθηκε από τους Ρώσους το 1916 και αυτή η κατοχή έληξε το 1918

Οι Έλληνες των Σουρμένων είχαν δημιουργήσει πολύ ισχυρή κοινότητα στο Βατούμ, τον Βαθύ Λιμένα των αρχαίων Ελλήνων.

Μέλη της κοινότητας αυτής είχαν ιδρύσει το σύλλογο «Προμηθεύς», που είχε στόχο την ενίσχυση των δεσμών μεταξύ των Σουρμενιτών που διέμεναν στο Βατούμ και αυτών που είχαν παραμείνει στα ελληνικά χωριά των Σουρμένων.

Πολλοί Σουρμενίτες κατά καιρούς μετανάστευσαν και στην Κωνσταντινούπολη όπου ασχολιόταν με βιοτεχνικά επαγγέλματα. αλλά και κάποιοι έχοντας την εμπειρία εργάσθηκαν και στα ναυπηγεία της Πόλης.

Η Χριστιανική κοινότητα των Σούρμενων και όλων των Ελληνικών χωρίων άνηκαν στην Μητρόπολη της Τραπεζούντιος το 1922 .

Στην περιοχή των Σούρμενων λειτουργούσαν πολλά Χριστιανικά μοναστήρια όπως :

Του Αγίου Ιωάννου του Σωτήρος ή μόνη του ΧΆλδου

Του Αγίου Φωκά του Σεβαστού

Του Αγίου Φιλίππου

Του Ιησού Χριστού,

Του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Θεόδωρου του Γαβρά στο χωρίο Άσσος καθώς και τα μοναστήρια Στύλου, Σκαλίαρη,και Γερακαριστόος.

. Στην περιοχή των Σούρμενων σχεδόν όλα τα χριστιανικά χωριά βρίσκονταν γύρω από το ποτάμι Μοναχός και Μικροπόταμος (Κιουτσιούκντερε), ενώ τα τουρκικά απλώνονταν στην περιοχή του ποταμού Καράσου. Μερικά από τα χωριά αυτά παρέμειναν χριστιανικά μέχρι το 1922.

Στα μέσα 16ου αιώνα οι Έλληνες της περιοχής δεχθήκαν πολλές πιέσεις και πολλοί από αυτούς εξισλαμιστήκαν.

Στα Σούρμενα και στα Ελληνικά χωριά υπήρχε πρωτοβάθμια εκπαίδευση οποί η διδασκαλεία γινόταν στην Ελληνική Ποντιακή διάλεκτο.

Οι 3 οικισμοί της παράλιας που συνενώθηκαν είχαν ο καθένας δημοτικό σχολείο Ο συνοικισμός των Χαμουρκιαντών 5 τάξιο, η Χαλακίνη είχαν 3τάξιο και η Κελόντσα 6 τάξιο δημοτικό σχολείο. στην Κελόντσα μάλιστα λειτούργησε και Ελλάνικο παρθεναγωγείο

(σχολείο θηλέων ) με 3 τάξεις του δημοτικοί και 2 δασκάλες , αλλά και και υπήρχε 7 τάξια αστική σχολή

Στα Σούρμενα είχε δημιουργηθεί το 1888 ΚΑΙ η Κεντρική Άχολη των Σούρμενων η οποία λειτούργησε έως το 1918 που έκλεισε.

Λειτουργούσε με 6 τάξεις ,3 του γυμνάσιου Α’,Β’και Γ’ ,και επίσης 3 του σχολαρχείου Δ’,Ε’ και ΣΤ’

Το κτίριο στην πόλη διασώζεται σήμερα με κάποιες φθορές και κατοικεί της πόλεις γράφουν στον εκεί τύπο:

«Το εκπαιδευτήριο που κατασκευάστηκε από Ρωμιούς στα Σούρμενα, κατά την περίοδο της δημοκρατίας χρησιμοποιήθηκε σαν δημοτικό σχολείο και κατάλυμα. Μετά από το πέρασμα στην οκταετή εκπαίδευση (με μεταφορά των μαθητών) το σχολείο εκκενώθηκε και επί μακρόν έμεινε ασυντήρητο αφέθηκε στη μοίρα του. Οι προσπάθειες του κόσμου της περιοχής και να γίνει ξενοδοχείο είτε εργαστήριο τοπικών προϊόντων, είτε και μουσείο Σουρμένων δεν μπόρεσαν να ξεπεράσουν τα προβλήματα και έτσι η αρχική πέτρινη σκάλα αυτού του διώροφου και ψηλοτάβανου κτιρίου κατεδαφίστηκε το κτίριο πρέπει να διασωθεί γιατί είναι η ιστορία του τόπου >>

Στα Σούρμενα λειτουργούσε ο φιλεκπαιδευτικός πολιτιστικός Σύλλογος «Ήλιος»

Ο Φίλων Κτενίδης εξέδιδε την εβδομαδιαία εφημερίδα Φωνή των Σουρμένων.

Η κύρια ασχολία τους ήταν το εμπόριο.

Στα Σούρμενα υπήρχαν εξαιρετικά επιδέξιοι μαχαιράδες, τεχνίτες που κατασκεύαζαν μαχαίρια, τα οποία ήταν ξακουστά σ’ ολόκληρη την Τουρκία. Επίσης, στην παραλία των Σουρμένων υπήρχαν ναυπηγοί που κατασκεύαζαν ξύλινες βάρκες και πλοιάρια αλιευτικά.

Στην περιοχή υπήρχε αναπτυγμένη αλιεία ,και η μεγάλη παράγωγη αλιευμάτων οδηγούσε σε παράγωγη του Ψαρέλιου το οποίο γινόταν εξαγωγή.

Η κτηνοτροφία με την εκτροφή αιγών και προβάτων απέδιδε ικανοί ποσότητα δερμάτων και βουτύρου.

. Ιστορικά, τα Σούρμενα παρήγαγαν μικρές ποσότητες μαγγανίου . Η περιοχή είχε επίσης μεταλλικές πηγές και έστελνε εμφιαλωμένο νερό στην Κωνσταντινούπολη

Αώο τις καλλιέργειες όπως και άλλα μέρη του Πόντου πρωτοστατούσε η καλλιέργεια των φουντουκιών.,υπήρχε καλλιέργεια φασολιών Στα 2 αυτά προϊόντα γινόταν μεγάλες εξαγωγές.

Στο χωριό Sürmene Kastil , 5 χλμ. δυτικά του Sürmene, βρίσκεται ένα ερειπωμένο μεσαιωνικό κάστρο και το εντυπωσιακό αρχοντικό Yakupoğlu Konağı (Derebeyli Kale) του 18ου αιώνα.

Αυτή ήταν παλαιότερα η έδρα της οικογένειας Yakupoğlu, η οποία ζούσε εδώ ως ηγεμόνες (derebeys , εξ ου και η εναλλακτική του ονομασία Derebeyli Kale, το Κάστρο των Derebeys) της γύρω περιοχής

Οθωμανικά αρχοντικά του ύστερου 19ου αιώνα εξακολουθούν να υπάρχουν σε σημαντικό αριθμό σε όλα τα όρια της Αυτοκρατορίας, και ορισμένα από αυτά έχουν τραβήξει την προσοχή των φοιτητών. Τα ερείπια σπιτιών παλαιότερης χρονολογίας είναι πολύ λιγότερο συνηθισμένα, και η ανάπτυξη της εξοχικής κατοικίας ή του κονάκ στα χρόνια που ακολούθησαν την εποχή των κάστρων είναι ακόμη ατελώς κατανοητή.

Αν και τα πλούσια και εύφορα εδάφη της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας βρίσκονταν σταθερά υπό οθωμανικό έλεγχο από τα τέλη του 15ου αιώνα, πολλά κάστρα εξακολουθούσαν να κατοικούνται τον 19ο αιώνα. Η πλειονότητα των πολλών εξοχικών κατοικιών που παραμένουν κατά μήκος της ακτής της Μαύρης Θάλασσας κοντά στην Τραπεζούντα ( Τραπεζούντα ) δεν ξεπερνά τα εβδομήντα πέντε χρόνια. Σε κοντινή απόσταση από την ίδια την Τραπεζούντα βρίσκονται τα θεμέλια και τα ελαφρά ερείπια ενός κονάκι του 16ου ή 17ου αιώνα , η σωστή μελέτη του οποίου θα απαιτούσε ανασκαφή. Τα μέλη της Walker Trust Expedition του 1958 είχαν, ωστόσο, την ευκαιρία να επισκεφτούν ένα konak παλαιότερο από τα περισσότερα από τα υπόλοιπα, χτισμένο περίπου τρία μίλια ανατολικά του Sürmene στο χωριό Sürmene Kastıl. (Το Καστίλ δεν είναι λέξη τουρκικής προέλευσης και ίσως προέρχεται από το «castello», ένα μνημείο των Γενουατικών και Βενετσιάνικων εμπορικών συμφερόντων του Μεσαίωνα.) Η ακριβής ιστορία του konak είναι άγνωστη, αλλά οι χωρικοί συμφωνούν ότι χτίστηκε από ένα μέλος της οικογένειας Yakupoğlu (επώνυμο που φέρουν οι σημερινοί κάτοικοι, και πολλοί άλλοι στην περιοχή) πριν από περίπου 150 χρόνια

«Ο πρώτος εποικισμός της περιοχής, που σήμερα ονομάζεται Ελληνικό, άρχισε αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή«Συγκεκριμένα, το 1922 έφτασαν οι πρώτοι Πόντιοι πρόσφυγες που προέρχονταν από τα Σούρμενα, μια παραθαλάσσια κωμόπολη 35 χιλιόμετρα από την Τραπεζούντα».

Η Ένωση Ποντίων Σουρμένων ιδρύθηκε, λίγο αργότερα, το 1924 και αποτελεί έως και σήμερα ένα από τα σημαντικότερα «κύτταρα» του Ποντιακού Ελληνισμού.

Κάθε χρόνο, οι Πόντιοι στα Σούρμενα αναβιώνουν το «Ταφικό Έθιμο» εδώ και σχεδόν έναν αιώνα.

Γεωγραφική θέση

Τα Άνω και κάτω Σούρμενα βρίσκονται στον δήμο Μουριών του Κιλκίς στην Κεντρική Μακεδονία

Τα Σούρμενα είναι μικρή πόλη του Πόντου με πληθυσμό 15.000 κατοίκων το 2012.