Η εξομολόγηση ενός υψώματος: Μποζ Τεπέ Ελίμειας – Γράφει ο Θανάσης Καλλιανιώτης

Εκτενής συνομιλία του γράφοντος με το ύψωμα Μποζ Τεπέ στην κορυφή του οποίου ανέβηκε πρόσφατα για τη θέση, τη μορφή, το όνομα και την ιστορία του από την αρχαία εποχή μέχρι σήμερα.

Εικόνα 1. Η θέση του Μποζ Τεπέ στο χώρο της Μακεδονίας (κόκκινη βούλα)

• Καλώς ήλθες.
• Καλώς σε βρήκα.
• Ήρθες να κυνηγήσεις τις ορεινές πέρδικες που νωρίτερα τρόμαξαν με την παρουσία σου ή για τον κοκκινολαίμη που σε κοιτούσε περίεργα μέσα από τους θάμνους;
• Όχι, δεν το ήθελα να συμβεί, όσο για το πτηνό το μίλησα για λίγο, είχε σταθεί. Τα ζώα καταλαβαίνουν τι άνθρωπος είσαι. Ήρθα για σένα αποκλειστικά, για την Ιστορία σου.
• Παράξενο, ελάχιστοι ως τώρα ενδιαφέρθηκαν, ποτέ όμως δεν με ρώτησαν. Ούτε όσοι ανέβαιναν επάνω μου όλους τους αιώνες ούτε οι αξιωματικοί της γεωγραφικής ιστορίας στρατού που με μέτρησαν ούτε όσοι περιδιάβαιναν τους πρόποδές μου.
• Συμβαίνει. Οι άνθρωποι διαφέρουν κι έτσι πρέπει. Οι περισσότεροι θεωρούν πως έμβια όντα είναι μόνον οι ίδιοι, εκτός από μερικούς που εγκιβωτίζουν και τα φυτά, ενώ άλλοι βαθύτερα σκεπτόμενοι συμπεριλαμβάνουν και την ύλη.
• Έχεις χρόνο και διάθεση να μ΄ ακούσεις;
• Απολύτως.
• Σε πειράζει αν η αφήγησή μου είναι γραμμική;
• Καθόλου. Λεν πως η γραμμική αφήγηση είναι πεπερασμένη, αλλά ποιος εγγυάται ότι αυτοί που αμφισβητούν την χρονική συνέχεια ανήκουν στην πραγματικότητα;

Ελίμεια ή Τσιαρτσιαμπάς;
Άρχισε. Γεννήθηκα πριν από αναρίθμητους αιώνες στο μέρος αυτό. Με κατέγραψαν πως βρίσκομαι 40°19’59.79″ βόρεια του Ισημερινού και 21°51’38.33″ ανατολικά του πρώτου μεσημβρινού.[2] Το 1929 μ.Χ. μέτρησαν το ύψος μου από την επιφάνεια της θάλασσας, πάνω από 1000 μ.[3]

• Έχω δει τον σχετικό χάρτη, που λες, το διέκοψα. Τον είχα φωτογραφίσει παλιότερα στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης. Ωστόσο δεν μπορώ να ξεχωρίσω καλά, διότι η εικόνα είναι θολή, δεν έχω σταθερό χέρι, είσαι γύρω στα 1037,3 μ. Θα ήταν πιο επιστημονικό να μπορούσα να διαβάσω με ακρίβεια.
• Γιατί δεν πας στην ειρημένη βιβλιοθήκη να το διαπιστώσεις, είπε με έκπληξη.
• Είναι κλειστή λόγω κορονοϊού αυτούς τους καιρούς, κάτι που δεν καταλαβαίνω γιατί, ενώ ακούω πως άλλες παραμένουν ανοιχτές. Ωστόσο οι βιβλιοθήκες περιορίζουν κατά μιαν έννοια την καλπάζουσα σκέψη, αφού τα βιβλία δεν είναι μοναδικά, υπάρχουν κι άλλες διαστάσεις στη γνώση. Τα δεδομένα τους είναι περίκλειστα από όρια αιώνων, ενώ σίγουρα η αυριανή σκέψη θα είναι διαφορετική. Να μην μακρηγορούμε όμως, ένας ηλικιωμένος κύριος με είχε δώσει παλαιότερα προς φωτοτύπησιν χάρτη όπου φαίνεται καθαρά το ύψος σου, 1035,85 μ.[4]
• Καλά έκανες. Εξάλλου τον πρώτο χάρτη που ανέφερες, του 1929, μην τον εμπιστεύεσαι, με αναγράφει λανθασμένα ως Ραχμανλή και τον εγκαταλελειμμένο σήμερα οικισμό στην ανατολική πλαγιά μου τον αναφέρει ως Γαλλιάνα (Καρατζιλάρι), ενώ τη Γαλλιάνα την έλεγαν οι Οθωμανοί Rahmanli,[5] ονομασία που παρέμεινε μέχρι την αλλαγή της σε Γαλλιάνα. Αν εξαιρέσεις τους ηλικιωμένους κατοίκους των γύρω οικισμών, τους κυνηγούς[6] -οι οικολόγοι έχουν άγνοια γενικώς της Ιστορίας- και τους φιλίστορες, Έλληνες ή μουσουλμάνους, ελάχιστοι σήμερα την ξέρουν ως Ραχμανλή.
• Συμβαίνουν αυτά τα ημαρτημένα, απάντησα. Έχω δει έναν άλλον στρατιωτικό χάρτη του 1917,[7] λίγο δυσκρινή, αλλά σ΄ αυτόν βασίστηκε ο αντίστοιχος του 1929 που ανέφερες. Σε μια περίπτωση η Φτελιά αναφέρεται σε ένα άρθρο ως Γαλαϊάν[8] ίσως εξαιτίας αντιγραφής από κακέκτυπο αρχικό έγγραφο είτε επειδή οι ερευνητές, που δεν έχουν επισκεφτεί την περιοχή, συμφύρουν τους τόπους, κάτι εντελώς φυσιολογικό.

Κατένευσε και συνέχισε να λέει ότι δεν ξέρει ακριβώς που κατατάσσεται γεωγραφικά, αν δηλαδή ανήκει στην περιοχή της Ελίμειας ή στην αντίστοιχη της Εορδαίας. Σύμφωνα με τον υδροκρίτη ανήκει και στις δύο, αφού τα ρέματα που ξεκινούν από το σώμα του καταλήγουν και στα δύο υψίπεδα, τα μεν ανώνυμα των βόρειων όψεων γέμιζαν παλαιότερα το έλος Σαριγκιόλ της δεύτερης, ενώ τα υπόλοιπα Σου Ντερέ και Σαλζιέ Ρέμα χύνονται στον ποταμό Αλιάκμονα.[9] Όταν είπα ότι ίσως τα δύο αυτά ρέματα σήμερα έχουν άλλες ονομασίες, αφού δεν αναφέρονται έτσι στις αποφάσεις του Δήμου Κοζάνης,[10] σήκωσε τους ώμους του.

• Ονομάζεις, βλέπω, είπε, τα υψίπεδα με τα αρχαιοελληνικά τοπωνύμια Ελίμεια κι Εορδαία αποφεύγοντας τα τουρκικά Çarşamba (Τζαρσαμπά στην παλαιότερη γνωστή πηγή)[11] και Cum’ a-Bazari,[12] ενώ τα ρέματα τα λες με τουρκικές ονομασίες. Δεν θέλω να σε παγιδέψω, αλλά να βρω απαντήσεις σε δικά μου ερωτήματα.
• Εντελώς υποκειμενικός ο λόγος μου, απάντησα. Ελίμεια την έγραψε πρώτος ο Θουκυδίδης[13] την περιοχή, έτσι θα την ονομάζω κι εγώ μέχρι την τελευτή του βίου, επειδή μόνο και μόνο θέλγομαι από το γραπτό ύφος του συγγραφέως και τις προβλέψεις του για τις συμπεριφορές του ανθρώπου. Όσο για την τουρκική ονομασία Τσιαρτσιαμπάς, έτσι την προφέρουμε στο χωριό, ερμηνευόμενη ως μέρα Τετάρτη στην τουρκική, αποτελεί μάλλον μετάφραση του Quartam Regionem (τέταρτης μερίδας) στην οποία συμπεριλαμβάνονταν επί Ρωμαιοκρατίας και η Ελίμεια.[14] Η ονομασία αυτή μετά από λήθη αιώνων επανήλθε στο προσκήνιο μάλλον έπειτα από πρόταση αγνώστου ως τώρα αρχαιόφιλου, πιθανότατα Έλληνα, εξισλαμισθέντα ή όχι. Υπήρχαν κι Έλληνες στην τουρκική δούλεψη, όχι λίγοι.

Μετονομασίες
Γέλασε και είπε πως τίποτα δεν είναι σταθερό, εκτός από την ισχύουσα διαπίστωση ότι όλα είναι ασταθή. Όποια και να είναι σήμερα η εκφώνηση ή η γραφή των ονομάτων, αύριο δεν είναι απίθανο να αλλάξουν, να είναι στο μέλλον αριθμοί με γράμματα π.χ. ή κάθετες γραμμές που θα τις διαβάζουν μόνο μηχανήματα. Και οι μουσουλμάνοι που ζούσαν γύρω μου διαβεβαίωναν ότι ήταν σουνίτες, αλλά στα κοιμητήριά τους έβλεπε κανείς σήματα μπεκτασήδων. Κι αν επαληθευτούν οι παραδόσεις ότι οι τρεις τεκέδες της περιοχής ήταν πρώην ορθόδοξες χριστιανικές μονές,[15] ακόμα και η καταγωγή αρκετών χωρικών αρχίζει να αμφισβητείται.

• Συμφωνώ, είπα. Οι άγριοι Γιουρούκοι νομάδες που είχαν εποικίσει την περιοχή στις αρχές της Οθωμανοκρατίας κατέληξαν στα τέλη του 19ου αιώνα υπήκοοι οικονομικώς των Κοζανιτών εμπόρων, ξεφύλλισε καμιά φορά, αν ευκαιρείς, βιβλίο με βερεσέδια του παντοπωλείου των αδελφών Δόκου, όπου αναφέρονται τέσσερις μουσουλμάνοι χρεώστες, δύο από τη Γαλλιάνα και τέσσερις από τη Φτελιά, ανάμεσα στους τελευταίους ο Κάσιμ Χότζιας,[16] ο δάσκαλος δηλαδή του χωριού, ο, ας τον πούμε, πνευματικός καθοδηγητής του. Υποταγή.
• Εντυπωσιακές εξαρτήσεις, μονολόγησα. Ξέρεις το όνομά μου; με ρώτησε αμέσως μετά.
• Φυσικά. Είσαι το Μποζ Τεπέ, είπα.
• Κατά μιαν έννοια ναι. Έναν περίπου χρόνο νωρίτερα είχα πιάσει φωτιά στους νότιους πρόποδές μου, την έσβησαν πυροσβέστες. Ευτυχώς, αν και ορισμένοι ισχυρίζονται πως η καταστροφή κληρονομεί απρόσμενες νεότητες. Το όνομά μου όμως δεν αναφέρθηκε, με είπαν απλώς αγροτολιβαδική έκταση και αγροδασική έκταση.[17] Εσύ πού το άκουσες;
• Χάρτες κι έγγραφα, απάντησα. Μοιάζεις μόνο ηχητικά με το Μπες Τεπέ, είναι ένας ήπιος λόφος μεταξύ των οικισμών Κρόκου-Πετρανών, όπου είχαν φυλάκιο οι αντάρτες το φθινόπωρο του 1944 κατά την περίσφιξη αντικομουνιστών οπλιτών που είχαν οχυρωθεί στον τελευταίο, εκτελώντας έπειτα βράδυ δέκα δεκάδες από αυτούς, αλλά αυτό είναι άλλη ιστορία, δεν σ΄ ενδιαφέρει. Ας έρθουμε στα δικά μας: ένας επιτελικός του 1934 σε καταγράφει Μπος λόφος[18] κι ακόμη με το ίδιο όνομα υπάρχεις σε έγγραφο που βρήκα στο παράρτημα Κοζάνης των Γενικών Αρχείων του Κράτους.[19] Γνωρίζεις ότι στην τελευταία μνημόνευση σε μετονόμασαν Φαλακρό λόφο;
• Όχι, απάντησε έκπληκτο. Δεν έχω ακούσει ποτέ κι από κανέναν το νέο μου όνομα. Είσαι βέβαιος; Πώς και πότε έγινε αυτό;
• Θα σε πω. Όσο ξέρω από τους χάρτες, την τελευταία διαθέσιμη αναφορά ότι ονομάζεσαι Μποζ Τεπέ, για την ακρίβεια Bos Lofos, την διάβασα σε βρετανικό χάρτη του 1944,[20] τον μελέτησα χάρη σε σχετική υπόδειξη του Βρετανού Τομ Έβανς, γιου του λοχαγού Πάτρικ Έβανς που ήταν επί Κατοχής σύνδεσμος στο Βίτσι, εξαίρετος κύριος, με είπε πού να ψάξω, τον κατέβασα ελεύθερα. Επόμενη γραπτή μνεία για σένα ήταν το 1959, είχε συνέλθει μια επιτροπή μετονομασιών στην Κοζάνη, πολυμελής με δημοσίους και δημοτικούς υπαλλήλους, ανάμεσά της κι ο Νικόλαος Δελιαλής, διευθυντής τότε του Τοπικού Ιστορικού Μουσείου Κοζάνης. Πρότειναν για σένα την ονομασία Φαλακρός λόφος αντί του πρότερου στρατιωτικού αντίστοιχου Μπος λόφος.

Συνέχισα πως η επιτροπή μετέφρασε το Μπος λόφος ως Γυμνός λόφος,[21] αλλά πόσο γνώριζε την τουρκική δεν είχε διακριβωθεί. Πιθανότατα καθόλου ή πολύ ολίγον, καθώς μάλλον κανείς τους δεν ήταν πρόσφυγας ή προσφυγικής καταγωγής (από την Ανατολική Θράκη ή τη Μικρά Ασία). Παράλληλα σημείωσαν πως το ύψωμα ανήκε στην κτηματική περιοχή του Δρεπάνου, όχι άδικα αφού η ΒΔ κλιτύς του εκφορτίζει τους νερόλακκούς της προς τους μαχαλάδες του. Ωστόσο στους πρόποδες του υψώματος, πιο κοντά χιλιομετρικά, το ξέρει άψογα, ότι υπάρχουν άλλοι οικισμοί, το Ραχμανλί (τουρκιστί Rahmanlu, μετέπειτα Γαλλιάνα) και το Σαρμουσαλάρ (τουρκιστί SariMusa, ύστερα Πτελέα και Φτελιά).

• Γιατί πιστεύεις ότι συνέβη έτσι; με ρώτησε.
• Η πληθυσμιακή ρώμη, απάντησα. Το σημερινό Δρέπανο, παλαιότερα σκορπισμένοι μαχαλάδες με δικά τους ονόματα όπως Καρσί, Τζαμί, Καραβελή, Κουνάκι, ονομάστηκε έτσι από τη γειτονική του θέση Τρυπάνη πηγάδι,[22] το νερό παίζει σπουδαίο ρόλο στη ζωή, ειδικά το φρέαρ, κυριολεκτικά και μεταφορικά, από όπου αντλείς αυτό που βρίσκεται βαθιά. Το Karacalar, όπως συνεκδοχικά κατεγράφη τότε το Δρέπανο, ήταν μεγαλύτερο πληθυσμιακά από τη Γαλλιάνα και τη Φτελιά από την αρχή ήδη της Οθωμανοκρατίας, το 1543. Όμως ο Βρετανός στρατιωτικός Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ[23] τρεις αιώνες αργότερα ονομάτισε τον έναν ή και τους τρεις μαχαλάδες του ως Sulinaria,[24] –Σουληνάρια[25] και Σωληνάρι[26] τους είπαν αργότερα. Είχε 45 νοικοκυριά, ενώ το Ραχμανλί και το Σαρμουσαλάρ μαζί μόνον 10.[27] Κι ακόμα το Δρέπανο ξεχώρισε, όταν στρώθηκε αμαξιτός δρόμος από τα Σέρβια προς Θεσσαλονίκη μέσω αυτού μετά τον πόλεμο του 1912.[28]
• Το τελευταίο το ξέρω καλύτερα από σένα, μειδίασε. Έβλεπα καθημερινώς την αλλαγή της πρώην ημιονικής οδού που περνούσε κάτω από μένα στην αμαξιτή που βρισκόταν μακρύτερα. Ήταν πιο μακρύς ο δρόμος από το Δρέπανο και χωρίς αξιοσημείωτες υψομετρικές διαφορές σαν τις δικές μου, αλλά τα αυτοκίνητα δεν νοιάζονταν και πολύ. Ωστόσο τα κοπάδια των Γρεβενών πήγαιναν στη Χαλκιδική από το παλιό, ημιονικό μονοπάτι.
• Άρα, διέκοψα, σχεδόν πρόσφατος χάρτης, στον οποίο αποτυπώθηκε ότι τα κοπάδια ταξίδευαν μέσω του αμαξιτού δρόμου από Κοζάνη ως Δρέπανο,[29] πρέπει να διορθωθεί.
• Σαφέστατα, απάντησε. Για ν’ αλλάξουμε θέμα, γνωρίζεις την τουρκική ή την αρχαία ελληνική γλώσσα;
• Όχι παραπάνω από δυο χέρια λέξεις, απάντησα. Ανοίγω βιβλία, το boz ερμηνεύεται ως φαιός, κηλιδωμένος και το tepe σαν λόφος,[30] μάλιστα ρώτησα σχετικώς έναν κύριο, προσφυγικής καταγωγής, που την ομιλεί και τη γράφει, είπε πως boz σημαίνει σταχτής κι ακόμη ότι οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας τα σταχτογκρίζα βόδια τότε που και τα χαϊβάνια είχαν ονόματα τα έλεγαν Πόζον.[31] Φαίνεται πως τα μέλη της λεχθείσης επιτροπής ήξεραν την αρχαιοελληνική λέξη φαλάκρα, η οποία σήμαινε την άδενδρο άκρα εδαφικού εξάρματος,[32] και πρότειναν τη νέα ονομασία -εξάλλου το επίθετο γυμνός μπορούσε να παρεξηγηθεί. Αγνοούσαν όμως προφανώς την τουρκική γλώσσα, όπου Boz δεν σημαίνει γυμνός. Σε μετέτρεψαν σε φαλακρό ίσως επειδή ήσουν τω καιρώ εκείνω αποψιλωμένο, οι παροικούντες χρειάζονταν τσάκνα και ξύλα για τη βιοτή τους (μαγείρεμα, ψήσιμο, θέρμανση, πώληση) εξ αρχαιοτάτων χρόνων. Το γυμνός φαντάζομαι τους ήρθε στο μυαλό από τη Γκόλιαβη Ράχη, όπως έλεγαν οι παλαιοί Σιούρδοι το χαρακτηριστικό ύψωμα ανατολικά των Πετρανών

Γειτονιές
Με ρώτησε επίμονα αν έχω δει κι άλλα σχετικά έγγραφα. Απάντησα πως ήδη τον είχα πει ότι δεν πηγαίνω πια στη Δημοτική Βιβλιοθήκη κι ότι στα ΓΑΚ δεν αποσπάστηκα (ξανά) πέρυσι, διότι δεν διέθετα τα απαραίτητα προσόντα, οπότε ακυρώθηκε η δυνατότητα να ερευνήσω εξαντλητικά. Ρώτησε ακόμη αν ήξερα ποιο είναι το σημερινό του όνομα. Απάντησα ότι δεν έχω ιδέα για σήμερα, όμως σε διδακτορικό χημικού μηχανικού το 2002 είδα να είσαι σχεδιασμένο, αλλά ανώνυμο,[33] κάτι είναι κι αυτό, έρχεσαι σιγά σιγά στην επιφάνεια. Βέβαια, σε δημοσίευση του Δήμου Κοζάνης δέκα χρόνια αργότερα γράφτηκε ότι η Φτελιά είναι κτισμένη στην λεκάνη που δημιουργούν δύο βουνά, ο Μεγάλος Σκοπός (παλαιότερη ονομασία τούρκικη <<ΓΚΙΟΣΤΕΠΕ>>( δηλαδή ψηλή κορυφή ) και ο Μικρός Σκοπός).[34] Εδώ φαίνεται πως συνεφύρθησαν εντελώς τα υψώματα, διότι η Φτελιά ευρίσκεται όντως στους νότιους πρόποδες του Γκιοζ Τεπέ αλλά και στους ανατολικούς δικούς σου, όχι (πάλι) του «Μικρού Σκοπού», το οποίο αποτελεί συνέχεια του Γκιοζ Τεπέ. Τώρα, αν υπάρχεις σε σύγχρονους χάρτες, πιστεύω πως η Αρχαιολογική Υπηρεσία έχει, αλλά πώς να τους ζητήσω, αφού δεν έχω πρόσβαση;

• Θα είναι προφανώς αποχαρακτηρισμένοι οι σημερινοί χάρτες, είπε, γιατί να μην βγάλουν μια φωτογραφία το μέρος όπου υψώνομαι και να στη στείλουν;
• Δεν ξέρεις από Δημόσιο, το είπα, άστο…
• Θα συνεχίσεις να με αποκαλείς Μποζ Τεπέ; με διέκοψε.
• Ρώτησα κυνηγό από την περιοχή αυτή πριν από μερικές μέρες, απάντησα, προσφυγικής καταγωγής, σε αποκάλεσε Μπος Τεπέ. Θα προτιμούσα να σε προσφωνώ με το αρχαίο σου όνομα, όχι το μεταγενέστερο της Οθωμανοκρατίας, πολλούς αιώνες κράτησε.
• Αλήθεια το ξέρεις;
• Υποθέτω βασίμως, είπα. Για να σε πουν οι Γιουρούκοι έποικοι Μποζ Τεπέ, μάλλον μετέφρασαν το πρότερο όνομά σου. Μέλανα λόφο σε αποκαλούσαν οι Ελιμειώτες. Το επίθετο μέλας το λησμόνησαν μεν με την πάροδο του χρόνου, παρέμεινε όμως ως επώνυμο, όντας πρώτα παρωνύμιο, σε μια οικογένεια του χωριού μου, είμαι από το χωριό Κάλιανη, το μετονόμασαν σε Αιανή το 1927. Το μέλας το αντικατέστησαν με το μαύρος, δεν ξέρεις τη Μαύρη Ράχη πάνω από τον οικισμό Γούλες, την οποία οι εντόπιοι χωρίτες εκφωνούν Μαυράχ(η);
• Ναι, γνωρίζω το όνομά της, είπε. Περνούσαν από δω παλιότερα, άκουγα τις συνομιλίες τους. Και θυμάμαι, κάπως αδρά, διότι πέρασαν πολλοί αιώνες, ότι είχα άλλο όνομα από το Μποζ Τεπέ. Αλλά δεν το κράτησαν οι παλαιοί κάτοικοι, ούτε αυτοί που κλείνονταν μέσα στο φρούριο του γειτονικού μου υψώματος Γαλά, ονομασία που παρέμεινε μέχρι σήμερα, κάπως παραλλαγμένη βεβαίως. Οι Καυκάσιοι πρόσφυγες της Οινόης, που βρίσκεται στους βόρειους πρόποδές του, το αποκαλούν στη Γαλά, θηλυκό. Το έχεις ακούσει;
• Ασφαλώς. Όταν είχα πάει πρώτη φορά στον ειρημένο οικισμό για πληροφορίες σχετικές με την Κατοχή. Με είχαν πληροφορήσει ότι Ελασίτες έφτιαξαν 25^η Μαρτίου 1943 στρατιωτική άσκηση προς τη Γαλά, μάλλον για να αποδείξουν στους κατοίκους της ότι δεν ήταν άτακτοι ή ληστές. Ένας αρχαιολόγος είχε αναφέρει παλαιότερα ότι το φρούριο αυτό, συντεταγμένες 40°18’18.43″Β/21°54’38.72″Α, ήταν αρχαίο,[35] αλλά δε νομίζω να το είχε επισκεφτεί. Άλλως θα έγραφε περισσότερα. Μάλλον θα είχε διαβάσει τη δουλειά του Κοζανίτη Χαρισίου Μεγδάνη, που έχει αναφερθεί,[36] όπου σημειώνεται ως παλαιό φρούριο ο Γλας, όχι όμως ονομαστί.
• Το ξέρω, είπε με σοβαρότητα. Ανέκαθεν το έβλεπα, έχει στην κορυφή του κάστρο, εγώ όχι, η κορυφογραμμή μου είναι κάπως αιχμηρή. Και δεν διέθετα αρκετό νερό στους πρόποδές μου, ενώ τις δυτικές πλαγιές του Γλα τις ποτίζει το Τσαλελίκ ρέμα. Για να ακριβολογήσουμε δεν φαίνεται τόσο σπουδαίο το φρούριό του, 20 περίπου στρέμματα έκταση και με τείχος άτμητης λιθοδομής 700 μέτρων, για να κλείνονται μέσα άνθρωποι και ζώα σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Αν με ρωτήσεις για την ονομασία του, ξέρω πως είναι πανάρχαια, την πέτρα, τον λίθο δηλαδή, την έλεγαν οι αρχαίοι λάας ή λας,[37] λέξη που εκτός από τοπωνύμιο υπάρχει σήμερα ως λατομείο και λατύπη. Κι επιπλέον στο βόρειο κράσπεδο του Γλα υπήρχε οικισμός επί Ρωμαιοκρατίας,[38] εγκαταλείφτηκε αργότερα.

Ξαφνιάζεται κανείς με την ηλικία του υψώματος και τις γνώσεις του, λογικό, η εμπειρία αυξάνεται με τον χρόνο, η ορμή ανήκει πλήρως στη νεότητα. Συμπλήρωσα, για να φανώ πως διαβάζω αρκετά, ότι έχει γραφεί πως η λέξη Γλα είναι παραφθορά της αλβανικής λέξης Κουλάς-Γουλάς που σημαίνει πύργος-κάστρο,[39] ο συντάκτης λησμόνησε να ανοίξει αρχαίο ελληνικό λεξικό. Επίσης ότι Στου Γλα ονομάζεται επίσης βραχώδης προεξοχή στον οικισμό Παλαιόκαστρο Κοζάνης, κι ακόμη παρομοίως σε άλλα μέρη της χώρας. Έκρυψα, βεβαίως, πως τα βράχια του Γλα Παλαιοκάστρου τα έχουμε τρυπήσει με βύσματα πριν από μερικά χρόνια για να δημιουργήσουμε αναρριχητικές διαδρομές, δεν παρέλειψα όμως να πω πως στη λέξη λας προστέθηκε στην αρχή το Γ και παρέμεινε χωρίς μεγάλες αλλαγές στο λεξιλόγιο των Τούρκων, προφανώς επειδή ομοίαζε με το αντίστοιχο δικό τους kale. Ακόμη παρεφθαρμένο αρχαίο ελληνικό ήταν το τοπωνύμιο Σουλινάρια, που έχει ήδη αναφερθεί, από τη λέξη σωλήν, από τους υδροσωλήνες που είχαν τοποθετήσει οι παλαιοί για την παροχεύτευση νερού από εσένα προς τους μαχαλάδες που αργότερα μετονομάστηκαν Δρέπανο. Πόσα άραγε αρχαία ελληνικά τοπωνύμια δεν κρύβονται κάτω από φαινομενικά αλλόφωνα;

• Εσύ μελετάς, με είπε, και υποθέτω ότι έχεις ανοίξει χάρτες, για να δεις πως με απεικονίζουν. Πού τους έχεις βρει;
• Ναι, είχα από μικρός μια αγάπη για τους χάρτες. Με ποιο τρόπο μπορούσε να σχεδιαστεί η ανθρώπινη ζωή επάνω στο χαρτί χωρίς αφηγηματικό κείμενο; Δεν ξέρω αν υπάρχουν χάρτες της περιοχής στη Δημοτική Χαρτοθήκη Κοζάνης, παλιά που είχα πάει, παρά το όνομά της, δεν είχε περισσότερους από τα δάχτυλα του ενός χεριού χάρτες. Αγόραζα μερικούς από το εμπόριο, ορισμένους μου τους έδιναν άνδρες φιλότιμοι για να τους αντιγράψω, και τους περισσότερους αλίευσα από το Δίκτυο, ελεύθερα, και για να σε προλάβω όχι από ιστότοπους της Ελληνικής Δημοκρατίας, για την ακρίβεια της προεδρευομένης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας της Ελλάδος, ή αντίστοιχους κρατικών, ημικρατικών ή κρυπτοκρατικών φορέων, αλλά από ξένους ιστοχώρους. Το χρήμα κυβερνά σχεδόν όλους τους ανθρώπους, τη εξαιρέσει ελαχίστων παραπλανημένων ή ιδεολόγων.

Χαρτογραφία
Είμαι όλο αυτιά, είπε, και ξάπλωσε νωχελικά πάνω στα βρύα και τις φασκομηλιές. Οπότε άρχισα να το λέω πως ο πρώτος διαθέσιμος γεωγράφος στη μελέτη μου είναι ο Κλαύδιος Πτολεμαίος τον 1^ο αιώνα μ.Χ., των οποίων δυστυχώς οι χάρτες δεν έχουν διασωθεί, αλλά παραθέτει με συντεταγμένες πόλεις, ποταμούς, ορωνύμια, π.χ. στην Ελίμεια έχει τις πόλεις Βουλλίς και  Έλυμα κι από τα όρη το Βέρμιο,[40] Η πρώτη προφανώς ευρίσκεται κάτω από τον σημερινό οικισμό Αυλές, από το οποίο ελέγχονταν τόσο η δίοδος του Σαρανταπόρου προς τη Θεσσαλία όσο και η διάβαση του Αλιάκμονα ποταμού, και η δεύτερη αντίστοιχα στη θέση Παλιόκαστρου Καισαρειάς.

Στην Εορδαία τοποθετεί τις πόλεις Σκαμπείς, Δίβομα, Δαυλία, αλλά δεν έχω ερευνήσει πού μπορεί να είναι, δεν διαβάζω αρχαιολογικά περιοδικά και είναι κάπως μακριά η περιοχή από μένα ή, τέλος πάντων, δεν ήρθε ακόμη ο καιρός.

• Να σε ρωτήσω κάτι άλλο, ρε παλικάρι. Έλληνας χαρτογράφος δεν βρέθηκε να με αποκαλέσει με το αρχαίο μου όνομα; Είχα ακούσει από Κοζανιώτες που αναπαύονταν ένα πρωινό στις δυτικές μου υπώρειες ότι ένας ονόματι Ρήγας είχε τυπώσει ένα χάρτη[41] όπου συμπεριλαμβανόταν και η περιοχή εδώ. Είχαν προσθέσει ότι τον Ρήγα τον πρόδωσε ένα συμπατριώτης του στους Τούρκους οι οποίο την σκότωσαν πριν από την επανάσταση, εξέγερση, ρεμπελιό του 1821 ή όπως θες πες την.
• Όχι, δεν σε σχεδίασε, ούτε σε ανέφερε. Το Βέρμιο, βέβαια, το χώρισε σε υψώματα, αλλά είσαι εσύ ένα από αυτά ή το γνωστό Γκιοζ τεπέ; Ο Ρήγας κατέγραψε τον Αλιάκμονα της λεκάνης Σερβίων ως Βέλιτζα, όμως δεν έχω ακούσει ποτέ μου αυτό το τοπωνύμιο. Και να πεις πως δεν είχε μαζί του επαναστάτες από τη Σιάτιστα!
• Ούτε κι εγώ άκουσα τη λέξη Βέλιτζα, συμφώνησε. Γιατί άραγε την ανέφερε;

Δεν απάντησα. Συνέχισα ότι στον Κλαύδιο Πτολεμαίο βασίστηκε ευανάγνωστος χάρτης που τυπώθηκε στη Ρώμη το 1478.[42] Περιέχει το Βέρμιο και τον Αλιάκμονα ονομαστικά και σχεδιαστικά, αλλά την Ελίμεια την θέτει παραθαλάσσια κι αρκετά μακριά, στο Ιόνιο Πέλαγος. Και οι αρχαίοι χαρτογράφοι δεν είχαν επισκεφτεί την περιοχή ούτε είχαν ρωτήσει επισταμένως για τη θέση της. Δεν λείπει από την επιστήμη η εξ αποστάσεως γνώμη και γραφή.

Οι επόμενοι αντίστοιχοι του Μεσαίωνα, ο Γερμανός Sebastian Münster[43] π.χ., τύπωσε το 1544 τον πρώτο γεωμορφολογικό χάρτη, όπου συμπεριλαμβάνεται και η περιοχή της Μακεδονίας ζωγραφίζοντας ευκρινέστερα τα βουνά και τους ποταμούς,[44] όχι όμως αυτό, το Μποζ Τεπέ, ούτε και τα ρέματα που το περιρρέουν.

• Με παρέλειψε κι αυτός, ε; με διέκοψε πικραμένο.
• Ναι, απάντησα, το χαρτί ήταν τότε ακριβό, όπως και η εργασία των ξυλογλυπτών. Είναι δε κατάδηλο ότι δεν διέθετε πόρους να εγκιβωτίσει κι εσένα. Κι αν το έκανε, θα διαμαρτύρονταν στεντορείως τα υπόλοιπα ίδια με σένα υψώματα που θα έλειπαν, κι επιπροσθέτως αναρίθμητα μικρότερα.
• Μοιάζω με τα άλλα; παραπονέθηκε. Δεν είμαι μοναδικό;
• Είσαι απάντησα κατευναστικά, η γη όπως και οι άνθρωποι, τα ζώα, τα φυτά, δεν μοιάζουν απολύτως μεταξύ τους. Σε λησμόνησε ο χαρτογράφος, συνέχισα, επειδή δεν είχες πρόσβαση σε μηχανισμούς διαχείρισης του δημοσίου χρήματος, ούτε φαντάζομαι θα υποτασσόσουν στους αφέντες του τόπου, Οθωμανούς κι αλλαξοπιστήσαντες χριστιανούς αξιωματούχους κι υποτακτικούς τους. Ήταν πολύ νωρίς ακόμα, δεν είχαν λάβει ακόμα τα ηνία οι δικαιωματιστές, δηλαδή όσοι φλέγονται για απόκτηση εξουσίας μαχόμενοι κάτω από σημαίες μειονοτικών ευαισθησιών υπέρ αυτών που θεωρούν κατώτερούς των, όχι προς χάριν των ανωτέρων τους. Νομίζω, δεν θα ενδιαφερθούν για σένα, τουλάχιστον όχι ακόμη, δεν μαντεύω κάποιο όφελος, μυστικό ή φανερό.

Μια ελπίδα που είχες να φανείς, συνέχισα, ήταν το έτος 1588-89 στο χάρτη[45] Ιταλού μοναχού[46] κι αργότερα σε άλλους αντίστοιχους[47] εξανεμίστηκε. Καθώς υπάρχει συνέχεια -συνήθως εμπλουτισμένη, όχι όμως πάντα αληθής- και στη χαρτογραφία, ας λεν διάφοροι εραστές των θεωριών ό,τι θέλουν για τις ασυνέχειες, εμφανίζεται πάλι ονομαστικά ο Αλιάκμονας ποταμός, τον γράφει όμως Aloto, και ο Όλυμπος, τον οποίο καλημερίζεις κάθε πρωί, όταν δεν έχει ομίχλες ή νέφος από τα θερμοηλεκτρικά εργοστάσια της ΔΕΗ.

Εδώ όμως θα επαινέσω τον ειρημένο κληρικό, πρώτον επειδή κατέγραψε, έστω και λειψά ως S. Nico τον Άγιο Νικόλαο αλλά και την Vastanza, δηλαδή την Άνω και Κάτω Κώμη, γνωστοί οικιισμοί της Ελίμειας με το ως πρότινος όνομα Βάντσις. Δεν γνώριζε ότι στο ίδιο οροπέδιο οι Βάντσις είχαν 251 εστίες την εποχή αυτή, ενώ η Κάλιανη, μετέπειτα Αιανή, τριπλάσιες;[48]

• Από πού έλαβε τις πληροφορίες ο Ιταλός μοναχός, ρώτησε γεμάτο περιέργεια; Από Έλληνα, μισθοφόρο ή έμπορο, ή Οθωμανό διπλωμάτη που ζούσε στη Δύση ή επαφιόταν μαζί της; Στη μνήμη των χωριών πάντως δεν έμεινε τίποτα σχετικό, δεν άκουσα ποτέ κάτι σχετικό από όσους περιέρχονταν και επισκέπτονται ακόμη τους πρόποδές μου.
• Να σε πω, Μποζ Τεπέ. Πιθανολογώ πως η φήμη των Βαντσών πήγαζε από την βυζαντινή εποχή, γιατί σε κατάστιχο αφιερωτών που βρίσκεται στα Μετέωρα[49] στα τέλη του 16^ου αιώνα οι Βάντσις αναφέρονται μαζί με την Αγία Παρασκευή, δηλαδή το ομώνυμο χωριό όπου υπάρχουν ερείπια παλαιοχριστιανικού ναού –ήταν παλαιό κι ακμάζον μοναστήρι ως φαίνεται από τα ονόματά τους. Εκτός αν οι Βάντσις καταγράφονταν στους χάρτες για πρακτικούς λόγους όντας στη μέση του οροπεδίου. Το κέντρο μετράει, ιδιαίτερα στην πολιτική όπου όλοι, μόλις αναλάβουν τα ηνία, ισχυρίζονται πως ιδεολογικώς ανήκουν στον μεσαίο χώρο.

Αλλά, θα πεις, συνέχισα ότι η μνήμη άγεται και φέρεται ανάλογα με τους καιρούς, όπως και οι ιδιοκτήτες της ή οι εργαλειοποιοί της. Αν, βέβαια, θέλεις πάμε στους σύγχρονους καιρούς, όταν τα τζαμιά των Τούρκων που έφυγαν από δω τα διαμόρφωσαν το 1925[50]οι πρόσφυγες της Φτελιάς και Γαλλιάνας σε Δημοτικό Σχολείο το πρώτο, σε Σχολείο ομού με χριστιανικό ναό το δεύτερο.[51] Μεταμορφώσεις, η μεν του ουρανού, η έτερη γήινη, αλλά η βάση τους πέρα από τα λόγια ίδια: ενσωμάτωση στο περιβάλλον.

• Μάλλον κανείς Έλληνας της περιοχής δεν ενδιαφερόταν για το παρελθόν, είπε, ούτε χωρίτης ούτε αστός, αν δεχτούμε ως αστούς όσους μένοντας σε κωμοπόλεις ή πόλεις αποθησαύριζαν αρκετούς οικονομικούς πόρους εξαιτίας της εργασίας των, γιατροί π.χ. ή έμποροι. Ή και τους κοτζαμπάσηδες που η δουλειά τους ήταν να διαχειρίζονταν τα χρήματα που λάμβαναν από τους άλλους ως φόρους και δοσίματα.
• Ακριβώς, απάντησα. Μόνον οι ξένοι ενδιαφέρονταν, για δικούς τους λόγους, αλλά ελευθερίαζαν. Επί παραδείγματι, βρετανικός χάρτης του 1829[52] απεικονίζει ορθά την οροσειρά Σινιάτσικου-Μπούρινου, όχι όμως και την παράλληλή της του Βερμίου. Δεν αναγράφει κι αυτός τον πολυπληθή οικισμό Αιανή προτιμώντας το Dedeteri, δηλαδή το χαραδρώδες πέρασμα που ξεκινά από το σημερινό χωριό Τετράλοφος (παλαιότερα Turbalı Derbend[53] ή Durbali[54] ή Τor Bali-Tor Τali)[55] κορυφώνεται στο αντίστοιχο Ξερολίβαδο του Βερμίου και καταλήγει στη Βέροια. Λογική η προτίμηση, αφού τα ντερβένια, όπως έλεγαν τα περάσματα ήταν σημαντικά από οικονομική κι ελέγχου μετακινήσεων πληθυσμού απόψεις. Και στο ειρημένο ντερβένι έδραζε λίγο μακρύτερα από το χωριό τουρκικό φυλάκιο.

Στη σκιά του Γκιοζ Τεπέ
Εδώ κι αιώνες το ξέρω, με διέκοψε. Δεν μετράει το μέγεθος, αλλά το μέσον, οι σχέσεις, το ψεύτικο κλάμα, η γονυκλισία, η υποταγή. Κι όσο περνάει ο καιρός, αυτά τα «προτερήματα» θα αυξάνονται γεωμετρικά. Και μάλιστα, κάτι πολύ ιδιαίτερο να σε πω, όταν άρχισε η λεπτομερής χαρτογράφηση, πάλι ήμουν αποσυνάγωγο. Είχα ατυχήσει, βρίσκομαι δίπλα στο Γκιοζ Τεπέ, που έκτοτε με μονοπωλεί ως σήμερα.[56] Γιατί όμως, αφού έχουμε το ίδιο εδαφικό υπόστρωμα, ασβεστόλιθος, και όμοια χλωρίδα (άρκευθοι, κέδρα και δρύες) και πανίδα. Επειδή είναι λίγο πιο ψηλό από μένα; Στο κάτω κάτω αν ήταν όντως καλύτερο εμού, θα το σχεδίαζαν, όπως είπες, αρκετά νωρίς οι χαρτογράφοι.

• Σαφώς, απάντησα. Εδώ που τα λέμε όμως το Γκιοζ Τεπέ επάνω έχει ορισμένες πέτρες τοποθετημένες από χέρια ανθρώπων, ανέβηκα ο ίδιος παλιότερα από τη βόρεια όψη του, δεν με είδες. Προφανώς πρόκειται για παλαιό πύργο παρατήρησης, κι αυτός που τα ανέφερε ως ερείπια παλαιού πολιχνίου[57] μάλλον δεν το επισκέφτηκε ποτέ του, θέλει λίγη κούραση ως εκεί επάνω. Το Γκιοζ τεπέ ήταν απλώς τυχερό, επειδή το είδε με τα μάτια και το πλεύρισε με τα πόδια του αλόγου ο Βρετανός Ληκ (Leake);
• Φυσικά και ξέρω. Τον είχα δει που ερχόταν από την κατεύθυνση της Βέροιας και πήγε μετά στην Κόζιανη. Και κάτω από μένα πέρασε, δεν με ανέφερε;
• Όχι. Έγραψε μόνο πως πέρασε το Ghioztepe μεταφράζοντάς το και στην ελληνική ως Skopo,[58] αλλά δεν το διατύπωσε ονομαστικά και σχεδιαστικά στο χάρτη[59] με τον οποίο συνόδευσε τα κείμενά του.[60] Έκτοτε τον μιμήθηκαν, πρώτος ο Κοζανίτης ιερωμένος Χαρίσιος Μεγδάνης, με τον οποίο είχε συναντηθεί στην Κόζιανη, αυτός το ανέφερε ως Γκιοζ τεπέ, δηλαδή έξοχος θέα[61] -θεωρώ πως ασχολήθηκε με τη γεωγραφία της περιοχής παρακινούμενος από τον Ληκ, κάτι που λησμόνησε να μνημονεύσει. Ούτε μια κουβέντα δεν είπε ο Βρετανός για σένα, μάλιστα σε συμπεριέλαβε μαζί με μερικούς άλλους χαμηλούς λόφους.[62] Έλληνας στρατιωτικός μερικές δεκαετίες αργότερα, προφανώς είχε διαβάσει τον Βρετανό, το έχω αναφέρει, κατέγραψε το γειτονικό σου ύψωμα ελληνιστί αυτή τη φορά ως ΚΙΟΖ-ΤΕΠΕ και Κιοζ-Τεπε (Σκοπός) κι εσένα ως γήλοφο χωρίς όμως να σε ονομάσει.[63] Είδες τι κάνουν οι αναγνώσεις των άλλων; Καταλαβαίνω ότι δεν είχες την παλαιά κι ωραία ονομασία του Βερμίου (Bermius) ούτε και την εξωτική των άλλων ορέων Μπούρινου (Burino) και Σινάτσικου (Sinatziko), που επίσης αποτύπωσε στον ίδιο χάρτη, είχες το τουρκικό Boz tepe, δεν ηχούσε καλά στα αυτιά του αρχαιόπληκτου επισκέπτη. Παρηγορήσου όμως, την Ελίμεια την έθετε πιο ανατολικά από σένα,[64] ενώ συ την έχεις στα πόδια σου.

Συνέχισα λέγοντας πως έκτοτε ύστεροι χαρτογράφοι άρχισαν να το παραθέτουν σχεδιαστικά και ονομαστικά ως Goestepe τo 1875,[65]ενώ Σκώτοι συνάδελφοί τους εν έτει 1911 το ονομάτισαν Σκοπός, μάλιστα το είπαν και βουνό (Μ. Skopos).[66] Τοποθέτησαν όμως τον οικισμό Akbunar (Νίσβουρου στην ιδιόλεκτο, Λευκόβρυση αργότερα) σε λανθασμένη θέση, τι να πρωτοπιστέψει κανείς στην Επιστήμη της Γεωγραφίας, και το κυριότερο άλλαξαν τον δρόμο Βεροίας-Κοζάνης που περνούσε κάτω από τους πρόποδές του.

• Μήπως η διάκριση, με διέκοψε, συνέβη επειδή είναι 200 μέτρα ψηλότερό μου, διαφορά αστεία για το είδος μας, ή διότι από επάνω του ελέγχει κανείς προσφορότερα και τα δύο λεκανοπέδια, Ελίμειας κι Εορδαίας; Σωστό το τελευταίο, αλλά μόνον οπτικά, διότι πρακτικά εγώ ήλεγχα όλους τους αιώνες μέχρι τη συνοίκηση της Κόζιανης την οδό –ποδίβατη, ημιονική, ιππήλατη ή αμαξιτή- από τη Θεσσαλία προς την Άνω Μακεδονία. Ένθεν κακείθεν των προποδών εμού περνούσε η οδός. Κι αν θέλεις, και σήμερα τριγύρω μου γυρίζουν δίτροχες μηχανές και ορεινοί ποδηλάτες. Από τα πόδια μου περνούσαν επίσης οι μωαμεθανοί έποικοι του οικισμού που αρχικά, τον 15^ο αιώνα μ.Χ., ονόμαζαν Άγιο Νικόλαο, προφανώς λόγω του περικαλλούς ναού του, τον οποίο έβλεπα από δω επάνω.

• Έχεις δίκιο, απάντησα. Ο Άγιος Νικόλαος γύρω στο 1530 δεν καταγράφεται πια στις πηγές με το ίδιο όνομα,[67] πράγμα που σημαίνει ότι οι χωρίτες του αναγκάστηκαν να μετοικήσουν στα ορεινά. Ερευνητές[68] δεν πιστοποίησαν την ακριβή του θέση, εκτός από τον ομιλούντα,[69] ο οποίος τον τοποθέτησε στη θέση Παλιουκλήσ(ι) νοτίως του σημερινού οικισμού Αμυγδαλιά όπου υπάρχουν ερείπια σπουδαίου ναού (40°13’52.58″Β/ 21°55’11.60″Α), μάλλον άγνωστου στην αρχαιολογική υπηρεσία, τραυματισμένου βαριά από κυνηγούς θησαυρών και στο έλεος κάθε τανυπλόκαμου -γι’ αυτό άλλωστε οι μουσουλμάνοι ονόμασαν τους επ’ αυτού οικισμούς Teklu και Tekye,[70]Τικιλέργια κατά τους ελληνόφωνους εντοπίους, δηλαδή μεγάλοι τεκέδες (ναοί της αίρεσης των Μπεκτασήδων). Και μιας που μιλάμε για τους Μπεκτασήδες, ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή πέρασε από σένα στα μέσα του 17^ου αιώνα, όχι τουλάχιστον όταν από τον Τεκέ του Μεμή Μπαμπά, που βρίσκεται σήμερα ερειπωμένος έξω από τον σημερινό οικισμό Καπνοχώρι (Σοφουλάρ) κατευθύνθηκε στα Σέρβια, αφού είχε ακολουθήσει το μονοπάτι προς τα Λεύκαρα. Επιστρέφοντας όμως από τα Σέρβια στην Εορδαία σίγουρα πέρασε από κάτω σου, αφού αυτός ήταν ο δρόμος του μέχρι τους μαχαλάδες του Άνω Δρεπάνου.[71]
• Έχω δει όλων των ειδών τις αιρέσεις και τις θρησκείες να περνούν από κάτω μου, αλλά δεν ήξερα ότι ένας από αυτούς ήταν ο Τσελεμπή, παραδέχτηκε.
• Να σε πω, συνέχισα, πώς σε συμπεριφέρθηκαν οι εθνογράφοι;
• Θα το ήθελα. Τα ίδια όπως και οι χαρτογράφοι;
• Όχι, επαινετά! Το 1912 Ελβετοί[72] συνέταξαν χάρτη και σε τοποθέτησαν σε μια στενή ελληνόφωνη λωρίδα που άρχιζε από την Κοζάνη κι έφτανε ως την Ακρινή. Εννοείται ότι ούτε σε σχεδίασαν ούτε σε ονόμασαν. Και για να σε προλάβω, ούτε και το Γκιοζ Τεπέ.

Γαλλιάνα και Φτελιά
Άρχισε να γελάει σαρδώνεια. Αν είναι δυνατόν, είπε, από τον 14^ο αιώνα ως το 1923 που έφυγαν οι μουσουλμάνοι από επάνω και γύρω μου, να άκουσα ελληνική λέξη, εκτός από τους περαστικούς! Για να το αποτυπώσουν έτσι ή ήταν πεπλανημένοι ιδεολόγοι ή μικροί στην ηλικία ή έκαναν χάρες σε γνωστούς και φίλους των, μετά ή χωρίς ανταμοιβή.

• Ναι, συνέχισε ζωντανά, ήμουν και είμαι υποδεέστερο ύψωμα σε χάρτες κι έγγραφα. Όμως, ξέρεις, αν έλειπα, πολλές οικογένειες θα πεινούσαν. Είχα το ανάστημα και τα κατάλληλα εφόδια για να με προτιμούν οι άνθρωποι, τόσο να τους κόβω τον κρύο βορινό άνεμο όσο και για την χλωρίδα που τους παρείχα. Αυτό εκτίμησε ο αρχηγός πατριάς Γιουρούκος Sari Musa[73] (ξανθός Μωυσής σε ελεύθερη απόδοση) κι εγκαταστάθηκε όπου σήμερα ο οικισμός Φτελιά. Έμοιαζε και η κόμη του με το κίτρινο χρώμα της χλόης μου (άκουσα να το λέτε σατνιά στη μακεδονική ιδιόλεκτο), αφθονεί στους πρόποδές μου, αλλά και σε όλη την περιοχή.[74] Επίσης κι ο Rahman, που προτίμησε τη Γαλλιάνα.
• Stipapennata, το λεν οι επιστήμονες, είπα απότομα. Όμως μην περηφανεύεσαι, έξι μόνο μουσουλμανικές οικογένειες είχαν οι δύο οικισμοί που ανέφερες στις απαρχές της Οθωμανοκρατίας[75] και 361 άτομα όταν εγκατέλειψαν τη χώρα.[76] Στη θέση τους προσήλθαν λιγότεροι πρόσφυγες κι ας λεν ό,τι θέλουν διάφοροι που ομιλούν για εξεπίτηδες μεταφορά προσφύγων στη Μακεδονία για να διαλυθεί η συμπαγής κοινότητα των Σλαβομακεδόνων. Για την ακρίβεια 237 πρόσφυγες,[77] άρα περισσότερα χωράφια και βοσκότοποι, με απόγειό τους τον αριθμό 341 στη δεκαετία του 1970.[78] Έκτοτε με τη μετανάστευση και την αστυφιλία η Γαλλιάνα εγκαταλείφτηκε (το 1965 λόγω λειψυδρίας)[79] και το Σχολείο της Φτελιάς έκλεισε.[80] Σήμερα απέμειναν μόνο 160 κάτοικοι,[81] ηλικιωμένοι, και οι περισσότεροι από τους μισούς έχουν τελειώσει μόνο το Δημοτικό κι ένας στους δέκα δεν γνωρίζει γραφή κι ανάγνωση.[82]
• Υπάρχει κανένα πρόβλημα με το αν γνώριζαν ανάγνωση και γραφή, παραπονέθηκε.
• Απεναντίας, απάντησα. Διάβασα έκθεση του 1926 παλαιού επιθεωρητή για το Μονοτάξιο Δημοτικό Σχολείο της Φτελιάς όπου ανέφερε ότι δεν προσπάθησαν οι κάτοικοι προς μεταρρύθμισιν του υπάρχοντος κτηρίου ή για την ανέγερση νέου και πως η φοίτηση των μαθητών της Γαλλιάνας, ένα τέταρτο της ώρας μακριά, ήταν άτακτος. Ακόμη ότι ο ρυθμός διδασκαλίας της δασκάλας ήταν βραδύς, κάτι γι’ αυτόν απευκταίο.[83] Τέλος ανέφερε ότι οι περισσότεροι μαθητές ήταν τουρκόφωνοι.[84] Επ’ αυτού έχω να διαλευκάνω μερικά: α) δεν είχαν αρκετούς οικονομικούς πόρους οι κάτοικοι, ώστε να «αναβαθμίσουν» το σχολείο τους, ούτε προφανώς και κατάλληλες διασυνδέσεις στην πόλη, ώστε να μεριμνήσει σχετικώς συνδικαλιστές, δημοσιογράφοι ή άλλοι κρατικοί παράγοντες. Πάλευαν ανέκαθεν για τη ζωή τους, ενδεικτική είναι κατάσταση απόρων της Γαλλιάνας του 1946-47, η οποία ανέφερε ονομαστικά 19 τέτοιες οικογένειες.[85] Κι αν θες επιπλέον, τα συσσίτια για τους μαθητές της Φτελιάς, όταν έληξε ο κυρίως Εμφύλιος Πόλεμος, δίνονταν δωρεάν.[86] Τώρα, για την τουρκοφωνία των κατοίκων, ο επιθεωρητής μπέρδεψε τα χωριά, αφού οι εδώ πρόσφυγες ομιλούν την ποντιακή,[87] την ανατολικοθρακιώτικη[88] και τη μικρασιατική διάλεκτο, όχι την τουρκική γλώσσα. Και μάλλον καταγόταν από άλλη περιοχή, Πελοπόννησο μάλλον, συνήθως αυτό συνέβαινε παλαιότερα, και μετά από μερικό καιρό παρουσίας έπαιρνε αλλού μετάθεση (στην Πάτρα πήγε το επόμενο έτος),[88α] οπότε δεν γνώριζε το πεδίο -δεν έχω όμως γνώμη αν οι εντόπιοι επιθεωρητές θα ήταν προσεκτικότεροι ή πιο παρατηρητικοί από τους ξένους συναδέλφους τους.
• Νομίζεις, είπε, πως οι σημερινοί κυβερνήτες μας είναι εναλφάβητοι, αν αλφάβητο ορίσουμε τη σημερινή γνώση; Σε πληροφορώ πως στη συντριπτική τους πλειοψηφία όχι. Δεν βλέπεις τους βουλευτές να διαβάζουν από μέσα λόγους που τους έχουν γράψει άλλοι, σύνηθες από την αρχαία ακόμη εποχή, ακόμα και καθηγητές πανεπιστημίων που πράττουν το ίδιο; Εξάλλου η γνώση δεν περιχαρακώνεται μόνον στην κλασική γραφή κι ανάγνωση, η οποία, όπως έχουμε πει κλείνει ορίζοντες αντί να ανοίγει, αλλά επεκτείνεται πιο πέρα, στην φιλική επαφή μας με τον κόσμο που μας περιβάλλει, αυτουνού που πέρασε και του μέλλοντος που έρχεται… Ας μη συνεχίσω όμως και σε κουράζω.

Κατοχή
Με ρώτησε μετά αν γνωρίζω γεγονότα της σύγχρονης Ιστορίας τριγύρω του. Απάντησα ναι, συνέβησαν στους πρόποδές σου. Έχω διαβάσει ομιλία του 1938 δασκάλου της Γαλλιάνας, που εκθειάζει τον Ιωάννη Μεταξά και βάλλει εναντίον του πρότερου πολιτικού συστήματος, της δημοκρατίας, για την οποία προσέθετε διαπρυσίως ότι μετεβλήθη εις δημοκρατίαν των ολίγων επιτηδείων, εις οχλοκρατίαν και τέλος εις αναρχίαν…[89]

• Θεωρείς τον πρόσφυγα δάσκαλο, τον έβλεπα από δω επάνω, τον ήξερα προσωπικά, οπαδό ολοκληρωτισμού; με ρώτησε απορημένο.
• Καθόλου! απάντησα. Έχω υπ’ όψιν μου παρόμοιες ομιλίες, μάλιστα ενός συναδέλφου του που ακόντιζε τους ηγέτες του ΚΚΕ ως καλοπληρωμένους από τον κόκκινο Τσάρο της Ρωσίας,[90]αλλά μερικά χρόνια αργότερα ενετάχθη στους αντάρτες του ΕΛΑΣ φθάνοντας ως το αξίωμα του υποστρατήγου του ΔΣΕ, όπως ονομάζονταν ο κομμουνιστικός στρατός των ανταρτών. Οι αλλαγές ιδεών, στρατοπέδων, θρησκειών, γλωσσών, ομάδων, κομμάτων, συλλόγων, μη κυβερνητικών οργανώσεων κττ. είναι φυσιολογικές. Πρωτεύουν στις αλλαγές, συνήθως έξαφνες, πολιτικοί, πολιτευτές, συνδικαλιστές, επικοινωνιολόγοι, πνευματικοί, καιροσκόποι, όσοι αναγκάζονται να επιβιώσουν ή αρκετοί που επιθυμούν την καλυτέρευση της ζωής τους και πολλοί άλλοι.

Κάτοικοι από δω συνέχισα, εργάζονταν σε γερμανικά έργα στη Θεσσαλονίκη.[91] Ένας υπέστη ζημίες από αντικομουνιστές οπλίτες,[92] αλλά οι περισσότεροι από αντάρτες του ΕΛΑΣ, καθώς από τα τέλη ήδη του 1942 ορισμένοι κάτοικοι εντάχθηκαν σε εθνικές αντιστασιακές οργανώσεις.[93] Οι Ελασίτες κατέσχεσαν ζώα, τρόφιμα, οικιακό εξοπλισμό, στρατιωτικό υλικό, κιάλια π.χ., ρολόγια, ακόμα κι ένα υποδήλατο.[94] Επί Εαμοκρατίας μάλιστα σκότωσαν στο ξύλο και μετά αποτελείωσαν με μαχαίρια τέσσερις αντικομουνιστές οπλίτες δημοσίως στην πλατεία της Φτελιάς,[95] αλλά δεν πείραξαν καμιά δεκαριά οπλισμένους αντικομουνιστές της, διότι δεν βαρύνονταν με δράσεις εκτός του χωριού.[96] Ειδικότερα…

• Ποιος στα είπε αυτά, με διέκοψε με υψηλή φωνή.
• Τα διάβασα σε παλιά έγγραφα. Δεν ισχύουν;
• Δεν έχει σημασία, συνέχισε. Το παρελθόν είναι εντελώς διαφορετικό από το παρόν. Η μνήμη τέτοιων οικτρών στιγμών καλό είναι να εξαλειφθεί. Ο κόσμος έχει αλλάξει. Διαπιστώθηκε ότι οι φυλακές και η σωματική βία δεν λύνουν προβλήματα, δεν φέρνουν χρήματα στο κρατικό ταμείο, και το σπουδαιότερο: ο συναγελασμός ανθρώπων στον ίδιο χώρο δημιουργεί με την κατάλληλη πολιτική επικοινωνία μορφές ηρώων. Οι ηγέτες μας επιθυμούν σήμερα μια κοινωνία χωρίς εντάσεις, κοινωνία όπου οι άνθρωποι όλων των φυλών και ιδεολογιών, ακόμη και ιδεοληψιών αν θέλεις, θα συνυπάρχουν αρμονικά, αρκεί να πληρώνουν αγόγγυστα τους φόρους, να σέβονται την τρισυπόστατη εξουσία – υποσύνολό αυτής η (διορισμένη) πνευματική αντίστοιχη- και να υπακούν σε εντολές των οποίων ιμάντας μεταφοράς είναι τα μαζικά μέσα ενημέρωσης. Αν και νομίζω πως τα τελευταία πρωτεύουν στην αλυσίδα.
• Κατάλαβα, απάντησα. Άρα να μη συνεχίσω πως μετά, το 1945, υπήρξαν ορισμένες φωνές όπως ζήτω ο Στάλιν κάτω ο Βασιλεύς,[97] οι οποίες σίγησαν με δηλώσεις αποκήρυξης του κομμουνισμού.[98]
• Φυσικά και πρέπει να σταματήσεις! φώναξε. Οι άνθρωποι όπως και τα κόμματα αλλάζουν. Εξάλλου τι είναι αυτά, εκτός από συμπυκνώσεις προσωπικών συμφερόντων καλυμμένες κάτω από λέξεις που θεωρούνται αξίας, υπέρτατης μάλιστα αν είναι και δάνεια όπως ο «σοσιαλισμός»; Τόσο οι εκπρόσωποι όσο και η βάση τους προς ίδιόν τους τις χρησιμοποιούν, εννοείται οι πρώτοι γεωμετρικώς αυξητικά σε σχέση με τη βάση. Όταν είναι να βάλουν πλάτη, όπως λεν, για έναν κοινό σκοπό, δηλαδή να μην διαλυθούν, συμφωνούν με τους αντιπάλους τους, ταξικούς, αντιταξικούς κττ.
• Με μια λέξη ενδο-δια-παρα-ταξικές συμφωνίες! είπα και γέλασα.

Κατάβαση
Ωραιότατα, το είπα, αποχωρώ, μπαίνω στη λήθη ως την επόμενη φορά, που θα έρθεις. Αποκρίθηκε όμως με ταχύτητα:

• Τι νομίζεις πως θα καταφέρεις, αν δημοσιεύσεις την συνομιλία μας; Ολίγοι μελετηροί και φιλοπερίεργοι θα τη διαβάσουν, παρακινημένοι από τον γενετικό κώδικα κατασκευής τους, αλλά σχεδόν κανείς, ιδιαίτερα οι έχοντες εξουσία επί των γραμμάτων, δεν θα τη μνημονεύσει.
• Δεν με διαφεύγει, απάντησα. Ενεπλάκην σε μια ατομική άσκηση του νου για να οξυνθεί περαιτέρω η διαίσθηση και να διευρυνθεί η ευαισθησία μου ως προς τις φυσικές λειτουργίες. Όσον δε αφορά στην κοινή εμπειρία, προσδοκώ να γίνει καλύτερα γνωστός ο αληθινός φυσικός, τεχνητός και συναισθηματικός κόσμος που μας περιβάλλει. Αν με ρωτήσεις για την ανταπόκριση, θα σε πω ότι μ’ ενδιαφέρει ο ελάχιστος έπαινος ως προς τον καταβληθέντα κόπο. Να σε φωνάζω Μποζ Τεπέ;
• Δεν χρειάζεται. Ήμουν, είμαι και θα είμαι ακόμα για ατελείωτους χρόνους εδώ. Και μην με ξαναπείς έτσι, να με λες Μέλανα Δρυμό, δεν βλέπεις πόση βλάστηση αναπτύσσεται πάνω μου; Σε λίγο καιρό θα πυκνώσουν οι δρύες μου με την απαγόρευση των κοπαδιών -έρχεται το συνθετικό κρέας. Οι χωρίτες θα φύγουν αναγκαστικά σε άλλα μέρη λόγω ανεργίας, μια παλαιότερη περίπτωση να ανασκαφούν οι νότιοι κι ανατολικοί πρόποδές μου προς εξόρυξιν λιγνίτη[99] έχει εγκαταλειφθεί, καθώς έρχονται από τη Δύση άλλες ενεργειακές τεχνολογίες. Φοβούνται κιόλας οι λιγοστοί κάτοικοι τις ληστείες, αφού τα χωριά δεν ελέγχονται πλήρως, πριν από μερικά χρόνια χτύπησαν ηλικιωμένο με ρόπαλα και αφαίρεσαν όχι μόνο τα χρήματά του αλλά και τρόφιμα.[100] Η παλαιά κραταιά αστυνομία έχει αμβλυνθεί.
• Θα έρθουν μετανάστες στη θέση των κατοίκων, απάντησα, δεν θα αδειάσει ο χώρος.
• Κι αυτοί μόλις προσαρμοστούν θα αποχωρήσουν στις μεγαλουπόλεις με πρώτη τη Θεσσαλονίκη, δεν ήρθαν εδώ για να βασανίζονται με τ΄ αλέτρι και τα ζώα όπως φαντάζονται οι σχεδιαστές μέσα από τα απόμακρα γραφεία τους. Η ανθρώπινη ερημιά που θα ακολουθήσει με θέλγει, θα απολαύσω την άγρια ζωή. Είδες ήδη μερική από αυτήν.
• Διάβασα ότι στην περιοχή δηλητηριάστηκαν κυνηγετικοί σκύλοι από φόλες,[101] παρατήρησα. Άρα πάλι θα έρχονται από πιο μακρινά μέρη εδώ για αναζήτηση θηραμάτων. Και οι πέρδικες που είδα δεν θα ιδωθούν ξανά.
• Φόλες σκορπίζονται και σε άλλες περιοχές, είπε. Από ασυνείδητους που προστατεύουν μ΄ αυτόν τον τρόπο την οικόσιτή τους ζωή καταστρέφοντας εν κρυπτώ την άγρια. Ποιος θα τους αλλάξει γνώμη; Νομίζεις ότι τα ένστικτα διαλύονται ή ατονούν μέσω της τυπικής εκπαίδευσης; Καθόλου σε πληροφορώ, απλώς επικαλύπτονται με μια εύθραυστη κρούστα, την οποία ο καθείς αποτινάσσει όταν δεν επικρέμεται στην κεφαλή του ποινική σπάθη.

Φορτώθηκα τα πράγματά μου κι άρχισα την κατάβαση. Δεν συμβαίνει συχνά να ομιλεί κανείς με υψώματα, δεν το έχω ακούσει άλλη φορά.

Θα ξαναπάω μόλις ανοίξει ο καιρός.

Βιβλιογραφία
Αρχεία

TITI LIVI AB VRBE CONDITA LIBER XLV, 45/30,  https://www.thelatinlibrary.com/livy/liv.45.shtml

Tsorlini Angeliki, The map sheet » Kozani » in scale 1:50000, compiled by the Greek Cartographic military Service, 1917, https://www.researchgate.net/figure/The-map-sheet-Kozani-in-scale-150000-compiled-by-the-Greek-Cartographic-military_fig7_281526377

Αρχείο Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Κοζάνης
– Γενική Έκθεσις, Γ΄ Εκπαιδευτική Περιφέρεια Κοζάνης, σχολ. έτος 1949 -1950, Χρ. Κούρος 31-8-1950

Αρχείο Πρωτοδικείου Κοζάνης
– Πρακτικά Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Κοζάνης 1946

Γενικά Αρχεία του Κράτους/Αρχεία Νομού Κοζάνης (ΑΝΚ)
– 60/66/314, Αλλαγή ξενόφωνων ονομάτων θέσεων, χορήγηση εφοδίων ύδρευσης, τριμηνιαίοι λογαριασμοί Δήμων και Κοινοτήτων, δικαίωμα βοσκής κ.α. 1949-1960, Αρχείο Νομαρχίας Κοζάνης 15.1
– 60/223/1386, Ομιλίες δασκάλων για Μεταξά και 4η Αυγούστου 1938
– 60/247/1560, Δηλώσεις ζημιών από Γερμανούς και Ιταλούς στις κοινότητες Βαθυλάκκου (Σέρβια, Σιάτιστα), Λευκάρων, Μεσιανής, Σπάρτου, Σταυρωτής, Ροδιανής και Φτελιάς 1945
– 70/55, Δημοτικά Σχολεία Εκπαιδευτικής Περιφερείας Κοζάνης με το διδακτικό προσωπικό 1914-1966. Κατάσταση επιθεωρητών τους 1921-1968, Αρχείο Διεύθυνσης Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης ν. Κοζάνης 13.1
– 70/73, Εκθέσεις επιθεωρήσεως Σχολείων περιφερείας Κοζάνης 1921-1928
– 70/74, Μισθολογικά δασκάλων. Πράξεις επιθεωρητή Περιφερείας Κοζάνης
– 70/81, Πράξεις-Εκθέσεις επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης, Επιθεώρησις 1936-1937
– 234/1/5, Βιβλίο περιέχον βερεσέδια 1884-1899, Ιδιωτική συλλογή Δόκου 20.1

Γενικόν Επιτελείον Στρατού (ΓΕΣ)
– Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913, τ. Α΄, Σχεδιαγράμματα, Εθνικόν Τυπογραφείον, εν Αθήναις 1940

Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (ΓΥΣ)
– Κοζάνη, επιτελικός χάρτης της Ελλάδος προσωρινή έκδοση, κλίμαξ 1:100.000, Αθήναι 1929
– Κοζάνη, επιτελικός χάρτης της Ελλάδος, 1:100.000, Αθήναι Απρίλιος 1934 (προσφορά προς αντιγραφήν Κοσμά Σπανού)

Δημητριάδης Βασίλης, Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή, (εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια), Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1973

Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης (ΔΒΘ)
– Ακρίται του Βορρά 1947, Εβδομαδιαίον όργανον της ΕΣΕΑ Ακριτών, Θεσσαλονίκη
Ημερησία πρωινή εφημερίς της Θεσσαλονίκης, ιδρ: Π. Ξ. Λεβαντής, διευθ: Β. Α. Μεσολογγίτης
– Το Φως 1945, Ημερησία πρωινή εφημερίς, διευθυντής Δ. Ρίζος, Θεσσαλονίκη

Διδασκαλικόν Βήμα, επίσημον όργανον της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδος, τ. 174/10-10-1951, http://doe.gr/wp-content/uploads/2019/11/10OCT1951.pdf

Θουκυδίδης, Ἱστορίαι, https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=73&page=81

Καμπουρίδης Κώστας-Σαλακίδης Γιώργος, Η επαρχία Σερβίων τον 16ο αιώνα μέσα από οθωμανικές πηγές, Σταμούλης Αντ.-Σύλλογος Φίλων Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 2013 (προσφορά Ματίνας Τσικριτζή-Μόμτσιου)

Κυνηγετικές σελίδες: 2013-10-22 Πτελέα Κοζάνης, https://kynigetikes.selides.org/index.php?option=com_content&view=article&id=942:2013-10-22-ptelea-kozanis&catid=48&Itemid=186

Λεξικό Liddell -Scott Κωνσταντινίδου, https://myria.math.aegean.gr

Παναγιωτόπουλος Βασίλης -Δημητρόπουλος Δημήτρης -Μιχαηλάρης Παναγιώτης (επιμ.), Αρχείο Αλή Πασά Γενναδείου Βιβλιοθήκης, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 2010, τ. Α΄ (προσφορά προς ανάγνωσιν Βασιλείου Καραγιάνη)

Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 15-16 Μαΐου 1928, Εθνικόν Τυπογραφείον, Αθήναι 1935, https://www.eetaa.gr/metaboles/apografes/apografi_1928_2.pdf

Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 1^ης Μαρτίου 1971, ΕΣΥΕ, Αθήναι 1972, https://www.eetaa.gr/metaboles/apografes/apografi_1971_1.pdf

Σχινάς Νικόλαος, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, νέας οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας, συνταχθείσαι τη εντολή του επί των στρατιωτικών υπουργού, Messager d` Athenes, τ. Α΄,  Αθήναι 1886

Σπανός Κώστας, Οι οικισμοί της περιοχής των Σερβίων και τα ονόματα των αφιερωτών τους στην πρόθεση 421 της Μονής της Μεταμορφώσεως των Μετεώρων (1592/93 – 19ος αι.), http://media.ems.gr/ekdoseis/makedonika/makedonika_32/ekd_pemk_32_Spanos.pdf

Τσικριτζής Λάζαρος, Μελέτης της βιοσυσσώρευσης βαρέων μετάλλων και ραδιονουκλιδίων σε φυτικούς οργανισμούς στη Δυτική Μακεδονία, Διδακτορική Διατριβή στο Τμήμα Βιολογίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002, https://docplayer.gr/38827822-Meleti-tis-viosyssoreysis-vareon-metallon-kai-radionoyklidion-se-fytikoys-organismoys-sti-dytiki-makedonia.html

ΦΕΚ 300/Β 31-5-1983, http://gis.heraklion.gr/Data/FEK/F1983B0300_01.pdf

ΦΕΚ 630/Β 20/3/2013, https://www.eetaa.gr/metaboles/apografes/apografi_2011_defacto.pdf

Χάρτες
Antique Maps / Europe / Southern Europe / Greece, 1478, Rome edition of Ptolemy’s Geography, created under the direction of Conrad Swenheym, https://www.raremaps.com/gallery/detail/34698/decima-et-ultima-europe-tabula-ptolemy-swenheym

Bonsignori Stefano, Hellenic peninsula: Greece, Albania, Bosnia and Bulgaria 1585, https://artsandculture.google.com/asset/hellenic-peninsula-greece-albania-bosnia-and-bulgaria/TwFnHP5RS-SU6g

Claudii Ptolemaei Geographia, Edidit Carolus Fridericus Augustus Nobbe, v. 1, Sumptibus et typis Caroli Tauchnitii, Lipsiae, 1843, 196-197, https://books.google.gr/books?id=4ksBAAAAMAAJ&pg=PA3&source=gbs_toc_r&cad=3#v=onepage&q&f=false

File:Stefano Bonsignori – Hellenic peninsula- Greece, Albania, Bosnia and Bulgaria – Google Art Project.jpg, https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Stefano_Bonsignori_-_Hellenic_peninsula-_Greece,_Albania,_Bosnia_and_Bulgaria_-_Google_Art_Project.jpg

Gerard Mercator, Macedonia Epirvs et Achaia, Duisburg 1589, https://www.oldmapsonline.org/map/unibern/000864225

GoogleEarth

HondiusHenricus, Macedonia Epirvs et Achaia, 1630, https://www.oldmapsonline.org/map/unibern/001282075

Macedonia including Paeonia with the adjacent parts of Illyrian and Epirus στο LEAKE, William Martin. Travels in Northern Greece, vol. III, Amsterdam, Adolf M. Hakkert, 1967, Collection

Hellenic Library – Alexander S. Onassis Public Benefit Foundation, https://eng.travelogues.gr/item.php?view=57490

Johnston, W. & A.K., Greece, W.& A.K. Johnston, Edinburgh 1911, https://www.oldmapsonline.org/map/rumsey/2763.021

Justus Perthes, Gotha 1875, https://www.oldmapsonline.org/map/rumsey/2449.062

Kozáni, 1:100,000 map, War Office, London 1944, http://digitalarchive.mcmaster.ca/islandora/object/macrepo:20607 (υπόδειξη εύρεσης Tom Evans)

Kümmerly & Frey, Carte ethnographique de la Macédoine, de l’Èpire et de la Thrace (1912), 1912-1919, https://www.oldmapsonline.org/map/geoportost/BV042751193

Münster Sebastian, New Griechenlandmitandernanstossendenländernwieeszuunsernzeitenbeschribenist, 1544, https://www.oldmapsonline.org/map/cuni/837858

Stieler Adolf-PetermannA., Griechenland Und Der Griechisch-Turkische Archipel,

Justus Perthes, Gotha 1875, https://www.oldmapsonline.org/map/rumsey/2449.062

Turkey II: containing the northen part of Greece, Baldwin and Cradock, London 1829, https://www.oldmapsonline.org/map/uu/1874-372651b

Χάρτα του Ρήγα, 1797, φύλλα 5, 8, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A7%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B1_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%A1%CE%AE%CE%B3%CE%B1

Βοηθήματα
Boztepe, https://en.wikipedia.org/wiki/Boztepe

Gerardus Mercator, 12/12/2019, https://www.thoughtco.com/gerardus-mercator-maps-1435695

Chatzigeorgiou Natasa, Τοπική Κοινότητα Πτελέας, 24/9/2012, https://issuu.com/dimos_kozanis/docs/ptelea

Hasluck F., Christianity And Islam Under The Sultans, Vol II, Oxford at the Clarenton Press, 1929, https://archive.org/details/chrstianityandis032586mbp

Leake William, Travels in Northern Greece, London 1835, τ. 3, https://archive.org/details/gri_000033125008698322/page/n319/mode/2up

Salakidis Georgios, Yunanistan’daki Türk yer adlarının etimolojisi (in Turkish),  https://www.academia.edu/20428061/Yunanistandaki_T%C3%BCrk_yer_adlar%C4%B1n%C4%B1n_etimolojisi_in_Turkish_

Sebastian Münster, https://en.wikipedia.org/wiki/Sebastian_M%C3%BCnster

Stefano Bonsignori (cartographer), https://en.wikipedia.org/wiki/Stefano_Bonsignori_(cartographer)

Αρβανιτόπουλος Α., Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία και Μακεδονία κατά το έτος 1912, https://ir.lib.uth.gr/xmlui/bitstream/handle/11615/5958/article.pdf?sequence=1&isAllowed=n

Γουναρόπουλος Κωνσταντίνος, «Κοζανικά», Πανδώρα τ. 22 (1872), φυλλάδιο 525, σσ. 488-97

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ∆ΗΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ 2011-2014 (ΣΥΝΟΨΗ) Α΄ ΦΑΣΗ: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΣ (ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ – ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ∆ΗΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ), Σεπτ. 2001, https://cityofkozani.gov.gr/documents/10182/564282/%CE%A3%CF%8D%CE%BD%CE%BF%CF%88%CE%B7+%CE%A3%CF%84%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B7%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%8D+%CE%A3%CF%87%CE%B5%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%8D+%CE%94.+%CE%9A%CE%BF%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82+2011-2014_jessica.pdf/8df50cbf-5b9a-4aa2-8da8-9470702cdccc

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΗΜΟΥΚΟΖΑΝΗΣ 2007-2010, Α΄Φάση: Στρατηγικός Σχεδιασμός, Υφιστάμενη Κατάσταση –Στρατηγική του Δήμου Κοζάνης, Κοζάνη ΙΟΥΛΙΟΣ 2008, https://cityofkozani.gov.gr/documents/10182/564278/%CE%A3%CF%8D%CE%BD%CE%BF%CF%88%CE%B7+%CE%A3%CF%84%CF%81%CE%B1%CF%84%CE%B7%CE%B3%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%8D+%CE%A3%CF%87%CE%B5%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%8D+%CE%94.+%CE%9A%CE%BF%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82.pdf/4860159c-d8b8-499b-a3b9-1842ed5ab4bf

Ηλιάδου -Τάχου Σοφία, «Η εκπαιδευτική κατάσταση στη Δυτική Μακεδονία την περίοδο 1912 -1941, μέσα από τις εκθέσεις των Επιθεωρητών», Όψεις της Δυτικής Μακεδονίας, Βιβλιολογείον, Φλώρινα 2006, 287 -328

Καλινδέρης Μιχαήλ, Γραπτά μνημεία από τη Δυτ. Μακεδονία, χρόνων Τουρκοκρατίας, Επαρχιακή Φωνή, Πτολεμαΐδα 1940

Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, https://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/19183

Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Φονευθέντες από το ΕΑΜ/ΚΚΕ στην επαρχία Κοζάνης 1943-1945: γραφιστικές απεικονίσεις, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1570

Καλλιανιώτης Θανάσης, Η βυζαντινή κι οθωμανική Κερασιά, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=941

Καλλιανιώτης Θανάσης, Καρά Ορμάν Ασβεστόπετρας, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1479

Μαρούδη Ελένη, Πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης, της Μικράς Ασίας και του Πόντου στην Επαρχία -Υποδιοίκηση Κοζάνης, μεταπτυχιακή εργασία στο ΔΠΘ, Κομοτηνή 2009, https://repo.lib.duth.gr/jspui/handle/123456789/10190

Ντάσιου Κωνσταντίνα, ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΑΚΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών ΑΠΘ, 2014, http://ikee.lib.auth.gr/record/134438/files/GRI-2014-12463.pdf

Σαμσάρης Δημήτριος, Από την έρευνα της ιστορικής γεωγραφίας της Δυτικής Μακεδονίας κατά την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα, διαπιστώσεις σχετικά με την ιστορική τοπογραφία της Ελιμιώτιδας, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1983

Το κάστρο του Γλα, https://www.orchomenos.gr/archaiologikoi-chwroi/gla/

Τσακόγλου Βασιλική, Εγκατασταθέντες στη Φτελιά (Ραχμαλί) Γαλλιάνας Κοζάνης, https://neoxoriperistasis.blogspot.com/2016/09/blog-post.html

Τσακόγλου Βασιλική, Ιστορικά έγγραφα, 3/4/2014, https://neoxoriperistasis.blogspot.com/search/label/%CE%99%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AC%20%CE%AD%CE%B3%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%B1

Τσότσος Γεώργιος, Ιστορική γεωγραφία της δυτικής Μακεδονίας: Το οικιστικό δίκτυο 14ος-17ος αιώνας, Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2012

Τσότσος Γεώργιος, Τα ορεωνύμια της Δυτικής Μακεδονίας στους χάρτες και στα γεωγραφικά έργα του 19^ου αιώνα, σσ. 485-492, http://geolib.geo.auth.gr/index.php/pgc/article/download/9213/8965

ΦΩΤΙΑ ΠΤΕΛΕΑ, 14/3/2020, https://www.youtube.com/watch?v=4OtCEKmdfPc

Συνεντεύξεις
Μ., από Φτελιά, συνομιλία στο ΦΒ 15/1/2021

Ν., κυνηγός από Φτελιά, τηλεφωνική επικοινωνία 5/1/2021

Π., από Προάστειο, συνομιλία στο ΦΒ 5/1/2021

…………………………………………………………………………………………

Σημειώσεις

[1] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Ανάβαση στο Μποζ Τεπέ, https://www.youtube.com/watch?v=svy1RU22WJw&t=9s

[2] GoogleEarth

[3] ΓΥΣ, Κοζάνη, επιτελικός χάρτης της Ελλάδος προσωρινή έκδοση, κλίμαξ 1:100.000, Αθήναι 1929

[4] ΓΥΣ, Κοζάνη, επιτελικός χάρτης της Ελλάδος, 1:100.000, Αθήναι Απρίλιος 1934

[5] Τσότσος Γεώργιος, Ιστορική γεωγραφία της δυτικής Μακεδονίας: Το οικιστικό δίκτυο 14ος-17ος αιώνας, Σταμούλης, Θεσσαλονίκη 2012, σ. 242

[6] Ν., κυνηγός από Φτελιά, τηλεφωνική επικοινωνία 5/1/2021

[7] Tsorlini Angeliki, The map sheet » Kozani » in scale 1:50000, compiled by the Greek Cartographic military Service, 1917, https://www.researchgate.net/figure/The-map-sheet-Kozani-in-scale-150000-compiled-by-the-Greek-Cartographic-military_fig7_281526377

[8] Ηλιάδου –Τάχου Σοφία, «Η εκπαιδευτική κατάσταση στη Δυτική Μακεδονία την περίοδο 1912 -1941, μέσα από τις εκθέσεις των Επιθεωρητών», Όψεις της Δυτικής Μακεδονίας, Βιβλιολογείον, Φλώρινα 2006, σ.σ. 287 -328, σ. 319

[9] Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού (ΓΥΣ), Κοζάνη, επιτελικός χάρτης 1:100.000, 1934 ό.π.

[10] ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ∆ΗΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ 2011-2014 (ΣΥΝΟΨΗ) Α΄ ΦΑΣΗ: ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΣ (ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ – ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ∆ΗΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ), Σεπτ. 2001, σ. 34

[11] Παναγιωτόπουλος Βασίλης -Δημητρόπουλος Δημήτρης -Μιχαηλάρης Παναγιώτης (επιμ.), Αρχείο Αλή Πασά Γενναδείου Βιβλιοθήκης, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Αθήνα 2010, τ. Α΄, σ. 195

[12] Δημητριάδης Βασίλης, Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεμπή, (εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια), Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1973, σ. 176

[13]  Θουκυδίδης, Ἱστορίαι (2.98.1-2.101.6), 2/99/2, https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/library/browse.html?text_id=73&page=81

[14] TITI LIVI AB VRBE CONDITA LIBER XLV, 45/30,  https://www.thelatinlibrary.com/livy/liv.45.shtml

[15] Hasluck F., Christianity and Islam under the Sultans, Vol II, Oxford at the Clarenton Press, 1929, σσ. 529-530

[16] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 234/1/5, Βιβλίο περιέχον βερεσέδια 1884-1899/Σαρμουσαλάρ, Ραχμανλή

[17] ΦΩΤΙΑ ΠΤΕΛΕΑ, 14/3/2020, https://www.youtube.com/watch?v=4OtCEKmdfPc

[18] ΓΥΣ, Κοζάνη, επιτελικός χάρτης της Ελλάδος, 1:100.000, 1934 ό.π.

[19] Γενικά Αρχεία του Κράτους/Αρχεία Νομού Κοζάνης (ΓΑΚ/ΑΝΚ), 60/66/314, Αλλαγή ξενόφωνων ονομάτων θέσεων, χορήγηση εφοδίων ύδρευσης, τριμηνιαίοι λογαριασμοί Δήμων και Κοινοτήτων, δικαίωμα βοσκής κ.α. 1949-1960, Πρακτικόν 3^ον, 12^η απόφασις, Κοζάνη 10/12/1959 και συνημμένο έγγραφο αρ. 118

[20] Kozáni, 1:100,000 map, War Office, London 1944, http://digitalarchive.mcmaster.ca/islandora/object/macrepo:20607

[21] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 15.1/60/314, Αλλαγή ξενόφωνων ονομάτων θέσεων, χορήγηση εφοδίων ύδρευσης, τριμηνιαίοι λογαριασμοί Δήμων και Κοινοτήτων, δικαίωμα βοσκής κ.α. 1949-1960, αρ. 118, Πρακτικόν 3^ον, 12^η απόφασις, Κοζάνη 10/12/1959

[22] ΓΥΣ, Κοζάνη, επιτελικός χάρτης της Ελλάδος, 1:100.000, 1934 ό.π.

και Σχινάς Νικόλαος, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, νέας οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας, συνταχθείσαι τη εντολή του επί των στρατιωτικών υπουργού, Messager d` Athenes, Αθήναι 1886, τ. Α΄, σ. 140

[23] Ουίλιαμ Μάρτιν Ληκ, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9F%CF%85%CE%AF%CE%BB%CE%B9%CE%B1%CE%BC_%CE%9C%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B9%CE%BD_%CE%9B%CE%B7%CE%BA

[24] Leake William, Travels in Northern Greece, London 1835, τ. 3, σ. 298

[25] Σχινάς, Οδοιπορικαί σημειώσεις, ό.π., τ. Α΄, σ. 140

[26] Γουναρόπουλος Κωνσταντίνος, «Κοζανικά», Πανδώρα τ. 22 (1872), φυλλάδιο 525, σ. 494

[27] Καμπουρίδης Κώστας-Σαλακίδης Γιώργος, Η επαρχία Σερβίων τον 16ο αιώνα μέσα από οθωμανικές πηγές, Σταμούλης Αντ.-Σύλλογος Φίλων Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 2013

[28] Γενικόν Επιτελείον Στρατού (ΓΕΣ), Ο Ελληνικός Στρατός κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913, τ. Α΄, Σχεδιαγράμματα, Εθνικόν Τυπογραφείον, εν Αθήναις 1940, σχεδιάγραμμα υπ. Αριθ. 4, Γενικός Χάρτης Λαρίσης-Θεσσαλονίκης

[29] Ντάσιου Κωνσταντίνα, ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΣΥΓΚΟΙΝΩΝΙΑΚΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών ΑΠΘ, 2014, σ. 363

[30] Boztepe, https://en.wikipedia.org/wiki/Boztepe

[31] Π., από Προάστειο, συνομιλία στο ΦΒ 5/1/2021

[32]Λεξικό Liddell Scott Κωνσταντινίδου, https://myria.math.aegean.gr/lds/data/volD/pdf/pg_0513.pdf

[33] Τσικριτζής Λάζαρος, Μελέτης της βιοσυσσώρευσης βαρέων μετάλλων και ραδιονουκλιδίων σε φυτικούς οργανισμούς στη Δυτική Μακεδονία, Διδακτορική Διατριβή στο Τμήμα Βιολογίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 202

[34] Chatzigeorgiou Natasa, Τοπική Κοινότητα Πτελέας, 24/9/2012, https://issuu.com/dimos_kozanis/docs/ptelea

[35] Αρβανιτόπουλος Α., Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία και Μακεδονία κατά το έτος 1912, σ. 242

[36] Καλινδέρης Μιχαήλ, Γραπτά μνημεία από τη Δυτ.Μακεδονία, χρόνων Τουρκοκρατίας, Επαρχιακή Φωνή, Πτολεμαΐδα 1940, σ. 13

[37] Λάας, https://myria.math.aegean.gr/lds/data/volC/pdf/pg_0003.pdf

[38] Σαμσάρης Δημήτριος, Από την έρευνα της ιστορικής γεωγραφίας της Δυτικής Μακεδονίας κατά την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα, διαπιστώσεις σχετικά με την ιστορική τοπογραφία της Ελιμιώτιδας, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 147

[39] Το κάστρο του Γλα, https://www.orchomenos.gr/archaiologikoi-chwroi/gla/

[40] Claudii Ptolemaei Geographia,

Edidit Carolus Fridericus Augustus Nobbe, v. 1, Sumptibus et typis Caroli Tauchnitii, Lipsiae, 1843

[41] Χάρτα του Ρήγα, 1797, φύλλα 5, 8, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A7%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B1_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%A1%CE%AE%CE%B3%CE%B1

[42] Antique Maps / Europe / Southern Europe / Greece, 1478, Rome edition of Ptolemy’s Geography, created under the direction of Conrad Swenheym, https://www.raremaps.com/gallery/detail/34698/decima-et-ultima-europe-tabula-ptolemy-swenheym

[43] Sebastian Münster, https://en.wikipedia.org/wiki/Sebastian_M%C3%BCnster

[44] Münster Sebastian, New Griechenland mit andern anstossenden ländern wie es zu unsern zeiten beschribe nist, 1544, https://www.oldmapsonline.org/map/cuni/837858

[45] Stefano Bonsignori (cartographer), https://en.wikipedia.org/wiki/Stefano_Bonsignori_(cartographer)

[46] File:Stefano Bonsignori – Hellenic peninsula- Greece, Albania, Bosnia and Bulgaria – Google Art Project.jpg,https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Stefano_Bonsignori_-_Hellenic_peninsula-_Greece,_Albania,_Bosnia_and_Bulgaria_-_Google_Art_Project.jpg

[47] Gerard Mercator,Macedonia Epirvs et Achaia, Duisburg 1589, https://www.oldmapsonline.org/map/unibern/000864225καιHondiusHenricus, Macedonia Epirvs et Achaia, 1630, https://www.oldmapsonline.org/map/unibern/001282075

[48] Τσότσος Γεώργιος, Ιστορική γεωγραφία ό.π., σ. 248

[49] Σπανός Κώστας, Οι οικισμοί της περιοχής των Σερβίων και τα ονόματα των αφιερωτών τους στην πρόθεση 421 της Μονής της Μεταμορφώσεως των Μετεώρων (1592/93 – 19ος αι.), , σ. 201, http://media.ems.gr/ekdoseis/makedonika/makedonika_32/ekd_pemk_32_Spanos.pdf

[50] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/55/Φτελιά και 70/74/45, Βιβλίον Επιθεωρήσεως 1926

[51] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/81/Επιθεώρησις 1936, σσ. 121-122

[52] Turkey II: containing the northen part of Greece, Baldwin and Cradock, London 1829, https://www.oldmapsonline.org/map/uu/1874-372651b

[53] Η Μακεδονία το 1530 με βάση το συνοπτικό οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο ΤΤ 167 του οθωμανικού πρωθυπουργικού αρχείου Κωνσταντινούπολης, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη (υπό έκδοσιν), σ. 148

[54] Τσότσος Γεώργιος, Ιστορική γεωγραφία ό.π., σ. 240

[55] Καμπουρίδης -Σαλακίδης, Η επαρχία Σερβίων ό.π., σ. 178

[56] Τσότσος Γεώργιος, Τα ορεωνύμια της Δυτικής Μακεδονίας στους χάρτες και στα γεωγραφικά έργα του 19^ου αιώνα, σσ. 485-492, σ. 287, http://geolib.geo.auth.gr/index.php/pgc/article/download/9213/8965

[57] Καλινδέρης, Γραπτά μνημεία ό.π., σ. 13

[58] Leake, Travels in Northern Greece ό.π., τ. 3, σ. 297

[59] Macedonia including Paeonia with the adjacent parts of Illyrian and EpirusστοLEAKE, William Martin. Travels in Northern Greece, vol. III, Amsterdam, Adolf M. Hakkert, 1967, Collection

Hellenic Library – Alexander S. Onassis Public Benefit Foundation, https://eng.travelogues.gr/item.php?view=57490

[60] Leake, Travels in Northern Greece ό.π., τ. 3, σ. 583

Καλινδέρης Μιχαήλ, Γραπτά μνημεία ό.π., σ. 13

[62] Leake, Travels in Northern Greece ό.π., τ. 3, σ. 298

[63] Σχινάς, Οδοιπορικαί σημειώσεις ό.π., τ. 1., σσ. 133, 140

[64] Leake, Travels in Northern Greece ό.π., τ. 3, σσ. 304-305

[65] Stieler Adolf-PetermannA., Griechenland Und Der Griechisch-Turkische Archipel,

Justus Perthes, Gotha 1875, https://www.oldmapsonline.org/map/rumsey/2449.062

[66] Johnston, W. & A.K., Greece, W.& A.K. Johnston, Edinburgh 1911, https://www.oldmapsonline.org/map/rumsey/2763.021

[67] Καμπουρίδης -Σαλακίδης, Η επαρχία Σερβίων ό.π., σσ. 78, 100, 139

[68] Τσότσος, Ιστορική γεωγραφία ό.π., σ. 239

[69] Καλλιανιώτης Θανάσης, Η βυζαντινή κι οθωμανική Κερασιά, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=941

[70] Καμπουρίδης -Σαλακίδης, Η επαρχία Σερβίων ό.π., σ. 177

[71] Δημητριάδης, Η Κεντρική και Δυτική Μακεδονία ό.π., σσ. 185-206

[72] Kümmerly & Frey, Carte ethnographique de la Macédoine, de l’Èpire et de la Thrace (1912), 1912-1919, https://www.oldmapsonline.org/map/geoportost/BV042751193

[73] Salakidis Georgios, Yunanistan’daki Türk yer adlarının etimolojisi (in Turkish), σ. 3, https://www.academia.edu/20428061/Yunanistandaki_T%C3%BCrk_yer_adlar%C4%B1n%C4%B1n_etimolojisi_in_Turkish_

[74] Καλλιανιώτης Θανάσης, Καρά Ορμάν Ασβεστόπετρας, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1479

[75] Τσότσος, Ιστορική γεωγραφία ό.π., σ. 242

[76] Μαρούδη Ελένη, Πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης, της Μικράς Ασίας και του Πόντου στην Επαρχία -Υποδιοίκηση Κοζάνης, μεταπτυχιακή εργασία στο ΔΠΘ, Κομοτηνή 2009, σσ. 86-169

[77] Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 15-16 Μαΐου 1928, Εθνικόν Τυπογραφείον, Αθήναι 1935, σ. 208

[78] Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την απογραφήν της 1^ης Μαρτίου 1971, ΕΣΥΕ, Αθήναι 1972, σ. 109

[79] Chatzigeorgiou, Τοπική Κοινότητα Πτελέας ό.π.

[80] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/55, σ. 143

[81] Απογραφή 2011, ΦΕΚ 630/Β 20/3/2013, σ. 10986

[82] ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΗΜΟΥΚΟΖΑΝΗΣ 2007—2010, Α΄Φάση: Στρατηγικός Σχεδιασμός, Υφιστάμενη Κατάσταση –Στρατηγική του Δήμου Κοζάνης, Κοζάνη ΙΟΥΛΙΟΣ 2008, σ. 282

[83] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/73, 1922-28, σσ. 220-221

[84] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/73, 1922-28, σσ. 177

[85] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 208/1255, Κατάστασις απόρων προγράμματος Δεκεμβρίου 1946, Εν Γαλλιάνα 9/2/1947

[86] Αρχείο Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Κοζάνης, Γενική Έκθεσις, Γ΄ Εκπαιδευτική Περιφέρεια Κοζάνης, σχολ. έτος 1949 -1950, Χρ. Κούρος 31-8-1950, σ. 29

[87] Μ., από Φτελιά, συνομιλία στο ΦΒ 15/1/2021

[88] Τσακόγλου Βασιλική, Εγκατασταθέντες στη Φτελιά (Ραχμαλί) Γαλλιάνας Κοζάνης, https://neoxoriperistasis.blogspot.com/2016/09/blog-post.html 

[88α], Διδασκαλικόν Βήμα, επίσημον όργανον της Διδασκαλικής Ομοσπονδίας Ελλάδος, τ. 174/10-10-1951, σ. 8

[89] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/223/1386, Ομιλίες δασκάλων για Μεταξά και 4η Αυγούστου 1938, Δημοτικόν Σχολείον Γαλλιάνας προς Νομαρχίαν Κοζάνης, εν Γαλλιάνα 3/7/1938

[90] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/223/1386, ό.π., Δημοτικόν Σχολείον Πυλωρών προς Νομαρχίαν Κοζάνης, α.π. 70, εν Πυλωροίς 5/7/1938

[91] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/247/1560/Φτελιά, Δήλωσις ζημιών υπό Γερμανών, Κοντούδης Ι 1945

[92] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/247/1560/Φτελιά, Δήλωσις ζημιών υπό Οργανοσεως<Π.Α.Ο.>, Κοντούδης Ι. 1945

[93] Καλλιανιώτης Αθανάσιος, Οι Πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 -1946, διδακτορική διατριβή στο Τμήμα Ιστορίας ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2007, σ. 163 και του ιδίου Φονευθέντες από το ΕΑΜ/ΚΚΕ στην επαρχία Κοζάνης 1943-1945: γραφιστικές απεικονίσεις, https://blogs.sch.gr/thankall/?p=1570

[94] ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/247/1560/Φτελιά, Δήλωσις ζημιών υπό ανταρτών… 1945

[95] Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης (ΔΒΘ), Το Φως (1-7-1945) 4

[96] Π.Γ, ηλικιωμένος μάρτυρας από Οινόη, συνέντευξη στην Κοζάνη το 2004

[97] Αρχείο Πρωτοδικείου Κοζάνης, Πρακτικά Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Κοζάνης, αρ. 438/15-7-1946

[98] ΔΒΘ, Ακρίται του Βορρά (20-1-1047) 2

[99] ΦΕΚ 300/Β 31-5-1983, σ. 2620-2621

[100] Ληστεία σε βάρος 86χρονου στην Πτελέα Κοζάνης, 9.5.2015, https://kozani.tv/index.php/16971-%CE%BB%CE%B7%CF%83%CF%84%CE%B5%CE%AF%CE%B1-%CF%83%CE%B5-%CE%B2%CE%AC%CF%81%CE%BF%CF%82-86%CF%87%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CF%85-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CF%80%CF%84%CE%B5%CE%BB%CE%AD%CE%B1-%CE%BA%CE%BF%CE%B6%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82.html

[101] Κυνηγετικές σελίδες: 2013-10-22 Πτελέα Κοζάνης, https://kynigetikes.selides.org/index.php?option=com_content&view=article&id=942:2013-10-22-ptelea-kozanis&catid=48&Itemid=186