Ερμηνεία ποντιακών λέξεων και φράσεων: Από το Ποντιακό τραγούδι ”Το Τσάμπασι(ν) (video)

Εκάεν , Επέμ’ναν ,Κλαίγ’νε ,Πεγαδομάτε.
Δέσποινα Μιχαηλίδου -Καπλάνογλου

Στην σημερινή δημοσίευση θα δούμε 4 λέξεις από ένα μικρό απόσπασμα στίχου του γνωστού παραδοσιακού τραγουδιού του Πόντου το ”Τσάμπασι(ν)
ΣΤΑ ΠΟΝΤΙΑΚΑ

-1- Εκάεν και το Τσάμπασιν Και επέμναν τα τουβάρα Και έρουξαν σο χουρτέρεμαν Το Ορτούς τα παλληκάρα
– 2- Κλαίν’ τα πουλόπα τη θεού, κλαίν’ τα πεγαδομάτε,κλαίει το Τσαμλούκ, το Καρακιόλ, κλαίν’ τ’ έμορφα τ’ ελάτε. .
ΣΤΑ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
Ερμηνεύεται :
-1- Κάηκε και το Τσάμπασι κι έμειναν μόνο οι τοίχοι (των σπιτιών)Και ρίχτηκαν να σώσυν (τους κινδυνεύοντες)*τα παλικάρια του Ορντού
-2- Κλαίνε τα πουλάκια του θεού , κλαίνε οι πηγές ,κλαίει το Τσαμλίκ, το Καρακιόλ κλαίνε τα όμορφα έλατα .
Η ΑΡΧΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ
1.. .Εκάεν
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Καίω ,Καίγομαι ,καίομαι.
Στην νεοελληνική αποδίδεται :. Κάηκε , καταστράφηκε από την φωτιά.
Παράγωγες λέξεις και φράσεις : Καύση . κάψιμο καυτηριάζω , καμένος. καίγεται από επιθυμία ≈ συνώνυμα: φλέγομαι
*************************************
2. Επέμ’ναν
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : Μένω
Σύνθετη λέξη : ”Από” + το αρχαιοελληνικό ” μένω ”= Απομένω
Στην νεοελληνική αποδίδεται :Απόμειναν, περίσσεψαν ,γλύτωσαν
Παράγωγες λέξεις και φράσεις : . Αναμένω ,απομένω , επιμένω , παραμένω , περιμένω , προσμένω, υπομένω .
***********************************************************

3. ,Κλαίγ’νε
Προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη : κλαίγω – κλαίω
Στην νεοελληνική αποδίδεται :.Κλαίνε ,στενοχωριούνται.
Παράγωγες λέξεις και φράσεις : Αποκλαίω , αργοκλαίω , κλαίουσα , κλάμα , σιγοκλαίω
****************************
4.Πεγαδομάτε
Σύνθετη λέξη των Ποντίων που δημιουργήθηκε με την χρήση 2 αρχαίων Ελληνικών λέξεων
Των λέξεων Πηγάδιον και ὀμμάτιον = πεγαδομάτε
= Του πηγαδίου το μάτι
Το πηγάδι είναι ελληνική λέξη του μεσαίωνα, πηγάδι ξεκινά από την Ελληνιστική που στην κοινή γλώσσα το αποκαλούσαν πηγάδιον λέξη που την ρίζα της την είχε στην αρχαία Ελληνική λέξη πηγή
Συγγενικές λέξεις είναι : Πηγάδι πηγαίος , πηγούλα , αλιπηγή , δροσοπηγή, θειοπηγή, θερμοπηγή, πετρελαιοπηγή, πικροπηγή , ραδιοπηγή
Το ομμάτιον ή ὄμμα Ουσιαστικό ὀμμάτιον ουδέτερο (απαντά και ὀμμάτιν και ὀμμάτιον και ὀμμάτι και ἀμμάτι) Το μάτι, ο οφθαλμός, με υποκοριστικό το ὀματίτσιν (ματάκι), λέξεις που συνυπήρχαν με την αρχαία ελληνική ὄμμα και τους τύπους ὄμματα, ίσως αυτούς με την έννοια περισσότερο του βλέμματος και της ματιάς αλλά και ως συνθετικά λέξεων (ὀμματόκλαδα κ.λπ.)
Μια φράση του Αριστοτέλη με την λέξη ομμάτιον είδαμε στα Φυσιογνωμονικά.
”Αναιδοῦς σημεῖα ὀμμάτιον ἀνεπτυγμένον καὶ λαμπρόν, βλέφαρα ὕφαιμα καὶ παχέα .’’
Στην νεοελληνική γλώσσα μεταφέρεται το Πεγαδομάτε ως πηγή ή ποιητική έκφρασή είναι ”το μάτι του πηγαδιού.”
..********************************************
ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΜΕ ΤΗΝ ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΑΓΕΡΗ (VIDEO )
Το τραγούδι το είδαμε και το ακούσαμε στην εκπομπή ” Στην υγειά μας ρε παιδιά ” σε ένα αφιέρωμα για τον Στέλιο Καζαντζίδη να το τραγουδά ένα δικό μας παιδί από τα Καραγιάνια Κοζάνης γιος του Γιάννη Παπαγερίδη,ο Κώστας Αγέρης ακούστε το :

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ
Παραδοσιακό τραγούδι σε ρυθμό ομάλ’, που αναφέρεται στη μεγάλη πυρκαγιά που κατέκαψε το 1913 τον θερινό οικισμό Τσάμπασι όπου μετακόμιζαν κτηνοτρόφοι αλλά και αστοί της πόλεως των Κοτυώρων (Οrdu) τους θερινούς μήνες.
Το Τσάμπασι που αναφέρεται το τραγούδι ήταν ένα Ποντιακό χωριό στην επαρχία των Κατύωρων ή Ορντου σήμερα είναι μια μικρή κωμόπολη 4431 κατοίκων (απογραφή 2009)
Στους ιστορικούς χάρτες αναγράφεται και ως Τσάμπαση .
Τα Κοτύωρα τα αναφέρει ο Όμηρος στην Ιλιάδα καθώς και ο Ξενοφών .
Το μικρό αλλά πανέμορφο Τσάμπασι βρισκόταν σε ένα οροπέδιο (παρχαρ’) σε υψόμετρο 2000 μέτρων, 45 χιλιόμετρα από τα Κοτύωρα, Δυτικά της Κερασούντας.
Την εποχή των Ελλήνων του Πόντου ήταν ο τόπος παραθερισμού των κατοίκων των Κοτυώρων (Οrdu) , ήταν πανέμορφο ,τα σπίτια ήταν ξύλινα και διώροφα και στα χωράφια υπήρχαν ορυζώνες αλλά και πολλές φουντουκιές .Καταπράσινος τόπος με πολλά νερά υπήρχαν καταρράκτες και καθαρός αέρας στην κυριολεξία ένα παραμυθένιο τοπίο .
Το Τσάμπασι είναι το παρχάρι του Ορντού κατέφευγαν το καλοκαίρι οι κάτοικοι του Ορντού για να αποφύγουν το υγρό και αποπνικτικό κλίμα του., εκτός από τους πολύ φτωχούς .
Το 1913 με αφορμή μια μεγάλη πυρκαϊά κάηκαν τα περισσότερα σπίτια της πόλης, όπως μας πληροφορεί ο Ξενοφών Άκογλους (Ξένος Ξενίτας) στα “Λαογραφικά Κοτυώρων”, και αυτό το θρήνο μας περιγράφει το περίφημο τραγούδι
Η “πυρκαϊά”, πιθανότατα, ήταν εμπρησμός. Το επιβεβαιώνει έμμεσα ο Γερμανός πρεσβευτής Κούλμαν, ο οποίος ανέφερε σε έκθεση του “…Μέχρι τώρα (1916) δολοφονήθηκαν 250 αντάρτες. Αιχμαλώτους δεν κρατούν (οι Νεότουρκοι). Πέντε χωριά πυρπολήθηκαν…”.
——————————
ΟΛΟΚΛΗΡΟ ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ
*** Στα Ποντιακά το Τσάμπασιν
— Εκάεν και το Τσάμπασιν, και επέμναν τα τουβάρε, κι έρουξαν σο γουρτάρεμαν, τη Ορτούς τα παλληκάρε
— Κεν εκάεν κι εμανίεν, τ’ Ορτούς το παρχάρ’ Και ν’ εκεί τιδέν και επέμνεν, μονάχον σαχτάρ!
Εκάεν και το Τσάμπασιν, Γιαβρούμ τιδέν και επέμνεν,ρασά και λειβαδότοπα, άλλον χορτάρ και φέρνε.
— Κεν εκάεν κι εμανίεν, τ’ Ορτούς το παρχάρ’Και ν’ εκεί τιδέν και επέμνεν, μονάχον σαχτάρ!
Τρανόν γιαγκούν σο Τσάμπασιν, σπίτε κι θα απομένε. Μικροί τρανοί, φτωχοί ζεγκίν, όλ’ καθούνταν και κλαίνε.
— Βάι έκαεν κι εμανίεν, τ’ Ορτούς το παρχάρ’Και ν’ εκεί τιδέν και επέμνεν, μονάχον σαχτάρ!
— Κλαίν’ τα πουλόπα τη θεού, κλαίν’ τα πεγαδομάτε,
κλαίει το Τσαμλούκ, το Καρακιόλ, κλαίν’ τ’ έμορφα τ’ ελάτε.Βάι έκαεν κι εμανίεν, τ’ Ορτούς το παρχάρ’
Και ν’ εκεί τιδέν και επέμνεν, μονάχον σαχτάρ!
————————
***Στα νέα Ελληνικά το Τσάμπασι
Κάηκε και το Τσάμπασιν κι έμειναν μόνο οι τοίχοι αμάν αγάπη μου κι έμειναν μόνο οι τοίχοι ωχ ωχ αμάν.
Και ρίχτηκαν να σώσουν τα παλικάρια του Ορντού αμάν αγάπη μου
— Μεγάλη φωτιά στο Τσάμπασιν Δεν θα μείνουν σπίτια αμάν αγάπη μου Δεν θα μείνουν σπίτια . Μεγάλοι μικροί φτωχοί και πλούσιοι Όλοι κάθονται και κλαίνε αμάν αγάπη μου
-2- Κλαίνε τα πουλιά . Κλαίνε οι πηγές Κλαίει το Τσαμλίκ, το Καρακιόλ Κλαίνε τα όμορφα έλατα .
— Κάηκε και το Τσιάμπασιν Και έμειναν οι τοίχοι.
Και έμειναν οι τοίχοι ωχ ωχ αμάν Κάηκε και καταστράφηκε το παρχάρι του Ορντού κι εκεί δεν έμεινε τίποτα μονάχα στάχτη.

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.