Η 29η Μαΐου θεωρείται αποφράς ημέρα, καθώς κατ’ αυτή συνέβη η άλωση της βασιλεύουσας των πόλεων, της Κωνσταντινούπολης. Θρήνησε ο λαός μας γι’ αυτό, αν και οι πλείστοι των προγόνων μας βρίσκονταν από αιώνες ή από δεκαετίες ήδη υπόδουλοι σε βάρβαρο, όπως συνηθίζουμε να δεχόμαστε, κατακτητή. Μόνες μετά το 1453 ελεύθερες περιοχές είχαν απομείνει ο Μυστράς μέχρι το 1460 και η Τραπεζούντα μέχρι το 1461. Γιατί θρήνησε τόσο ο λαός μας, που ήδη στέναζε; Γιατί η Κωνσταντινούπολη δεν ήταν απλά η πρωτεύουσα, δεν ήταν απλά μια λαμπρή πόλη, ήταν ένα σύμβολο. Ήταν το σύμβολο ενός πολιτισμού, ο οποίος άνθησε επί χιλιετία και οι καλλιεργητές του τον πρόσφεραν απλόχερα και σε άλλους λαούς. Γιατί όμως η αυτοκρατορία τελικά έπεσε και διαλύθηκε; Η απλή εξήγηση είναι: Όλα έχουν αρχή και τέλος. Υπάρχει ακμή και παρακμή. Σύμφωνα με άλλη εξήγηση, η κόπωση ήταν αναπόφευκτη, καθώς οι υπερασπιστές της δεν έπαυαν από του να αποκρούουν διαρκώς βάρβαρους επιδρομείς. Μάλιστα προστίθεται σ’ αυτή την επισήμανση ότι ο αγώνας ήταν διμέτωπος, καθώς η Ρωμανία δεχόταν τα πισώπλατα μαχαιρώματα της Δύσης. Άλλωστε η Πόλη είχε απομείνει φάντασμα του εαυτού της, μετά την απελευθέρωσή της από τους Φράγκους κατακτητές (1261).
Το ουσιώδες, το οποίο συνήθως δεν αναλύεται είναι τα αίτια της παρακμής. Εξωτερικοί εχθροί πάντοτε υπάρχουν. Επιρρίπτουμε σ’ αυτούς την αιτία της κακοδαιμονίας μας, όταν η αυτοκριτική είναι επώδυνη. Οι αυτοκρατορίες, διδάσκει η ιστορία, πέφτουν από μέσα. Και υπάρχουν λόγοι πολλοί. Ας εξετάσουμε κάποιους. Πρώτος είναι ο τρόπος σχηματισμού τους. Η ελληνική, αρχικά, επεκτατικότητα, την οποία διαδέχθηκε η ρωμαϊκή έφεραν υπό την ίδια εξουσία πλήθος λαών. Βέβαια αυτό δεν υπήρξε πρωτόγνωρο ιστορικά φαινόμενο. Η διχόνοια μεταξύ των επιγόνων του μεγάλου Αλεξάνδρου και ο εκφυλισμός του θεσμού του αυτοκράτορα κατά την περίοδο παρακμής της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, δεν επέτρεψαν την ομογενοποίηση του πληθυσμού και την αποδοχή, αργότερα, ως ενοποιητικού παράγοντα του τίτλου του Ρωμαίου πολίτη (212 μ.Χ.). Θα μπορούσε να καταστεί ισχυρός ενοποιητικός παράγων η νέα πίστη, στην οποία οφείλει αναμφισβήτητα τη μακραίωνη επιβίωσή της η αυτοκρατορία της Ρωμανίας, η βυζαντινή κατά τους δυτικούς; Ασφαλώς ναι, καθώς η ιστορία μαρτυρεί ότι η κοινή πίστη είναι ισχυρότερος παράγων από την εθνότητα και τη γλώσσα. Γιατί η νέα πίστη δεν έδρασε καταλυτικά, ως ενοποιητικός παράγων; Μήπως, απεναντίας, συνέβαλλε στην ταχεία απώλεια εδαφών της αυτοκρατορίας στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική; Συνήθως αποφεύγεται το ερώτημα, επειδή έχουν εξιδανικευθεί τα πάντα από τους υπέρμαχούς της, όπως και έχουν αμαυρωθεί τα πάντα από τους εχθρούς της. Μπορεί κατά τον 5ο αιώνα η μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών της να ήταν χριστιανοί, η εκκοσμίκευση όμως είχε από καιρό διεισδύσει στο σώμα της Εκκλησίας. Οι ραδιουργίες δεν είχαν πάψει όχι μόνο στην αυτοκρατορική αυλή, αλλά και στον πατριαρχικό θρόνο. Επίσκοποι είχαν συμπράξει με την αυλή, για να απομακρύνουν τον άγιο Ιωάννη, τον Χρυσόστομο, ως ανεπιθύμητο. Η αποδοχή του μονοφυσιτισμού στις ανατολικές επαρχίες, ασφαλώς υπαγορευόταν από τον πόθο της αυτοδιάθεσης, από ισχυρή κεντρική εξουσία, η οποία δεν έπειθε ότι πρώτιστη μέριμνα ήταν η ευημερία των πολιτών της. Η τάχιστη υποταγή, χωρίς αντίσταση, στο επελαύνον ισλάμ και ο εξισλαμισμός μαρτυρούν τη χλιαρότητα της πίστης των λαών της Ανατολής.
Η αυτοκρατορία από πολυεθνική στην αρχή, απόκτησε επιπλέον συνοχή, μετά την απώλεια εδαφών από τους προελάσαντες Άραβες. Οι λαοί της Μικράς Ασίας είχαν εξελληνισθεί πλήρως. Τώρα πέρα από την κοινή πίστη, την ορθόδοξη, ενοποιητικός παράγων ήταν και αίσθηση των πολιτών ότι ανήκαν στο ίδιο έθνος. Η επί αιώνα εικονομαχική λαίλαπα, έδειξε βέβαια τη δύναμη της πίστης, καθώς η Εκκλησία λαμπρύνθηκε με πλήθος μαρτύρων, αποδυνάμωσε όμως αρκετά την αυτοκρατορία. Πάντως οι Άραβες δεν κατάφεραν να προελάσουν στη Μικρά Ασία, καθώς οι Ακρίτες, φρουροί των συνόρων τους αντιμετώπισαν ηρωικά. Τότε ακόμη, με βάση την ισχύουσα νομοθεσία, ο αγρότης ήταν κύριος της γης.
Η επικράτηση των Φραγκογερμανών στη Δύση και η σταδιακή προέλασή τους στην Ιταλία, πρόσθεσε έναν ακόμη κίνδυνο για την αυτοκρατορία στον άλλο, από Βορρά, των σλαβικών και άλλων επιδρομών. Κίνδυνο όχι μόνο εξωτερικού εχθρού, όπως θα αποδειχθεί αργότερα, αλλά και κίνδυνο αλλοίωσης του κοινωνικού ιστού. Η αδυναμία της κεντρικής εξουσίας, λόγω αναξίων αυτοκρατόρων, άνοιξε την όρεξη στους οικονομικά ισχυρούς να σφετεριστούν τη γη των αγροτών, να γίνουν φεουδάρχες. Ο γάμος της Θεοφανούς με τον Όθωνα (972) δεν ήταν αρκετός, ώστε να εδραιωθούν φιλικές σχέσεις της Ρωμανίας με τα Φραγκία, η οποία από την εποχή του Καρλομάγνου (800) είχε αρπάξει δια της βίας επί του Πάπα τον τίτλο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, προσθέτοντας σ’ αυτόν και το «αγία»!
Γιατί ο εκχριστιανισμός των νοτίων Σλάβων ή σλαβοποιημένων, Βουλγάρων και Σέρβων δεν έφερε την ειρήνη στη Βαλκανική; Ασφαλώς, επειδή οι ηγεμόνες, ένθεν και ένθεν, δεν διαπνέονταν από την πίστη των ιεραποστόλων. Είναι θαυμαστή η εργασία των αδελφών Μεθοδίου και Κυρίλλου. Είναι θαυμαστή η υπόμνηση του πατριάρχου Φωτίου προς τον Βούλγαρο τσάρο Μιχαήλ (Βόρι) για τον τρόπο άσκησης της εξουσίας. Όμως ούτε οι αυτοκράτορες ούτε οι τσάροι, αν και χριστιανοί, εμπνέονταν, κατά κανόνα, από τη διδασκαλία του Χριστού επί του θέματος. Γι’ αυτό και εσφαλμένα επικράτησε να γίνεται λόγος για χριστιανικές κοινωνίες και αυτοκρατορίες. Βέβαια τα πράγματα στη Δύση ήταν κατά πολύ πιο θλιβερά, όπως δείχνει το πολύκροτο έργο του Μακιαβέλι.
Ο Σαμουήλ, τον οποίο διεκδικούν σήμερα Βούλγαροι και ψευτοΜακεδόνες, Αρμένιος στην καταγωγή και διεκδικητής του τίτλου του αυτοκράτορα των Ρωμαίων, δεν έκανε κάτι περισσότερο απ’ ότι τόσοι και τόσοι άλλοι δολοπλόκοι και μηχανορράφοι. Και ο λαμπρός αυτοκράτορας, ο Βασίλειος (958-1025), αδυνατούσε να τον αποδυναμώσει, επειδή επίδοξοι φεουδάρχες είχαν αναστατώσει την Μικρά Ασία. Έχασε πολύτιμο χρόνο, να τους δαμάσει, ώστε να στραφεί και κατά του Σαμουήλ. Ασφαλώς η τύφλωση των αιχμαλώτων αμαύρωσε την εικόνα ενός από τους πιο λαμπρούς αυτοκράτορες, ο οποίος πέρασε μεγάλο μέρος του βίου του σε σκηνή στρατοπέδου και άφησε το ταμείο του κράτους ανθηρό. Η παρακμή ήλθε ραγδαιότατα μετά τον θάνατό του. Οι αγρότες έχασαν τη γη. Και τότε δεν επανελήφθη το έπος των Ακριτών. Στη μάχη του Μάτζικερτ (1071) ο στρατός των Ρωμηών υπέστη οδυνηρή, κατά τις συνέπιες, ήττα από τους Σελτζούκους Τούρκους. Διορθώνω: Ο στρατός δεν ήταν των Ρωμηών, αλλά συνονθύλευμα μισθοφόρων! Ο ηγέτης των νικητών, φιλόφρονα φερόμενος, ελευθέρωσε τον αιχμαλωτισθέντα αυτοκράτορα. Επέστρεψε αυτός στην Κωνσταντινούπολη και οι δολοπλόκοι τον τύφλωσαν! Το ίδιο έτος, αφού οι Νορμανδοί ρήμαξαν την Κάτω Ιταλία με τις ευλογίες του Φράγκου πάπα, κυρίευσαν το τελευταίο φρούριο των Ρωμηών εκεί, το Μπάρι.
Ο Αλέξιος Κομνηνός (1081-1118) υπήρξε δυναμικός αυτοκράτωρ. Είχε όμως παραλάβει καμένη γη: Ταμείο κενό, στρατό διαλυμένος, ναυτικό ανύπαρκτο, φεουδάρχες κάτοχοι της γης. Και οι Νορμανδοί, με τις ευλογίες του πάπα εισέβαλαν στη Βαλκανική το έτος της ανάρρησής του στον θρόνο, για να αφανίσουν τους σχισματικούς της Ανατολής. Εισήλθαμε ήδη στην αρχή του τέλους. Το τέλος στο επόμενο άρθρο.
«ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ»