Φυτά από τους αγρούς και τους κήπους της παλιάς Κοζάνης: Του γίτσ’- τα γίτσια – ο μενεξές – το ίον – επιστ. Ίον το εύοσμον – Viola odorata

Μάρθα Στ. Καπλάνογλου Γεωπόνος Τ.
Εισαγωγή
Του γίτσ΄΄ όπως λέγεται στην ντοπιολαλιά της Κοζάνης ή ο μενεξές όπως είναι ευρύτερα γνωστός φύεται σε όλη την Ευρώπη και είναι κοινό λουλούδι μέσα σε φράκτες, δενδρόκηπους και παρτέρια.
Είναι ένα μικρού μεγέθους, ποώδες φυτό, που καλλιεργείται συνήθως ως πολυετές. Σπανιότερα ως ετήσιο, εξαρτάται όμως καθαρά από τις κλιματικές συνθήκες.
Ο μενεξές που η επιστημονική ονομασία είναι Viola odorata, ήταν γνωστός από παλιά στην Κοζάνη με το όνομα ” Του γίτσ’ ” ή ” Τα γίτσια ” , το συναντούμε σε άλλα μέρη και με το όνομα Βιόλα, βιολέτα, Μανουσάκι, Γιούλι,, Ίτσο ή όπως το μαθαίνανε στην φυτολογία Ίον το εύοσμο.
Στην περιοχή του Λιτόχωρου υπάρχει ένα έθιμο που το αποκαλούν τα ”Γίτσια” .Την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως,τα παιδιά μαζεύουν ματσάκια μενεξέδες και τα πηγαίνουν στην εκκλησία.
Για τους Κοζανίτες και τις Κοζανίτισσες, ήταν ένα λουλούδι που είχαν αδυναμία.
Την αγάπη της για τους μενεξέδες η Κοζανίτισσα μάνα, την έβαλε και σε ένα γλυκό νανούρισμα, όπως γράφει η κ. Φτάκα Φανή στο Χρόνο, θέλοντας να τιμήσει την Μάνα την μέρα της γιορτής της .
Γι’ αυτό τον σκοπό παράθεσε ένα παλιό τραγούδι,το πρώτο τραγούδι της μάνας στο μωρό της, που ήταν ένα νανούρισμα. Ένα παραδοσιακό Κοζανίτικο τραγούδι, βγαλμένο μέσα από την ψυχή της, για να το κοιμίζει και να το ηρεμεί.
” Έλα ύπνε απ ’ τα αμπέλια Έλα ύπνε, πάρε μου το, κι όπου θέλεις πήγαιμου το ,Να το πάτε στους μπαχτσέδες να μαζέψει μενεξέδες, λούλουδα, τριαντάφυλλα και μοσχογαρίφαλα.” (ολόκληρο το τραγούδι στο τέλος του άρθρου )

ΒΟΤΑΝΙΚΗ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ
Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο: Φυτά (Plantae)
Συνομοταξία: Αγγειόσπερμα (Angiosperms)
Ομοταξία: Ευδικοτυλήδονα (Eudicots)
Υφομοταξία: Ροδίδες (Rosids)
Τάξη: Μαλπιγειώδη (Malpighiales)
Οικογένεια: Βιολίδες (Violaceae)
Γένος: Ίον (Viola)
Είδος: Ί. το εύοσμον (V. odorata)
Διώνυμο Ίον το εύοσμον (Viola odorata)

ΒΟΤΑΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
Η λατινική ονομασία του βοτάνου είναι Viola odorata (Ίον το εύοσμον) και ανήκει στην οικογένεια των Ιοειδών.
Φύεται σε όλη την Ευρώπη και είναι κοινό μέσα σε φράκτες, δενδρόκηπους και παρτέρια.
Το Ίον το εύοσμον (Viola odorata), είναι είδος του γένους Ίον (Viola), εγγενές στην Ευρώπη και την Ασία, αλλά έχει επίσης εισαχθεί στη Βόρεια Αμερική και την Αυστραλία.
Είναι πολυετής πόα ,που το ύψος της κυμαίνεται από 5-15 εκατοστά, σε μορφή τούφας. Δεν έχει βλαστό, αλλά παράγει πολλές παραφυάδες,που έρπουν στο έδαφος, ριζοβολούν εύκολα και ανθίζουν τον επόμενο χρόνο. Ποδίσκοι λείοι. Φύλλα καρδιόσχημα, χνουδωτά. Άνθη ιώδη και μερικές φορές λευκά ή ρόδινα, πολύ εύοσμα. Μερικές φορές διασταυρώνεται με άλλα είδη και παράγει υβρίδια. Υπάρχουν περίπου 500 ποικιλίες του φυτού.
Το φυτό
Δεν έχει βλαστό, παράγει όμως πολλές παραφυάδες που έρπουν στο έδαφος, ριζοβολούν και δίνουν νέα φυτά που ανθίζουν τον επόμενο χρόνο.
Είναι φυτό εδαφοκάλυψης,με μέγιστο ύψος (m) 0.25 και μέγιστη διάμετρο (m)0.6.
Το είδος μπορεί να βρεθεί κοντά στις άκρες των δασών ή σε ξέφωτα και είναι ένας κοινός, “απρόσκλητος επισκέπτης” σε σκιερά γκαζόν και σε άλλα μέρη των κήπων.
Τα φύλλα
Τα φύλλα του είναι καρδιόσχημα και χνουδωτά.
Έχει δύο περιόδους ανθοφορίας, κατά τη διάρκεια του έτους. Την κύρια, που ξεκινάει στα τέλη του χειμώνα και διαρκεί ολόκληρη την άνοιξη και μία δευτερεύουσα, μικρότερης διάρκειας το φθινόπωρο.
Τα άνθη
Τα άνθη του είναι έντονα αρωματικά, εύοσμα. Τα βρίσκουμε κυρίως , με χρώμα άνθους, Μοβ, Μπλε, Λευκό, Ροζ, Κίτρινο, Κόκκινο, αλλά έχουν αναπτυχθεί και υβρίδια, σε αποχρώσεις του κίτρινου, του κόκκινου και του ροζ. Περίοδος ανθοφορίας :Άνοιξη, Φθινόπωρο
ΑΝΑΓΚΕΣ ΤΟΥ ΦΥΤΟΥ
Μενεξές (Viola odorata)
– Έδαφος
Για να αναπτυχθεί σωστά,χρειάζεται χώμα ελαφρύ, καλά αποστραγγιζόμενο, αφράτο και δροσερό.
— Ηλιοφάνεια
Αναπτύσσεται, καλύτερα, σε σκιερές τοποθεσίες.
ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ
— Πολλαπλασιασμός
Ο πολλαπλασιασμός της βιολέτας γίνεται, με σπόρο που μπορούμε να συλλέξουμε μόλις ξεραθούν τα φυτά στις αρχές του χειμώνα. Οι σπόροι της βιολέτας χρειάζονται περίπου 2 βδομάδες να φυτρώσουν και στη συνέχεια περίπου 2,5 μήνες μέχρι να ανθοφορήσουν.
–Φύτευση – Σπορά
Εποχή σποράς: Άνοιξη , Καλοκαίρι , Φθινόπωρο (Μάρτιος, Απρίλιος, Αύγουστος, Σεπτέμβριος )
Σπόροι ανά γραμμάριο : 300
Απόσταση φύτευσης μεταξύ των γραμμών : 15 cm
Απόσταση φύτευσης επί της γραμμής : 15 cm
— Άρδευση
H βιολέτα χρειάζεται τακτικό πότισμα, για να έχει καλή βλάστηση και ανθοφορία. Ποτίζουμε 2 φορές τη βδομάδα κατά την περίοδο της άνοιξης και κάθε 2 μέρες την ζεστή περίοδο του καλοκαιριού. Φροντίζουμε να αποφεύγουμε το υπερβολικό πότισμα που μπορεί να προκαλέσει σάπισμα της ρίζας.
–Λίπανση
Για τις βιολέτες που έχουμε φυτέψει στον κήπο, προσθέτουμε πλήρες κοκκώδες λίπασμα, στις αρχές της άνοιξης και ξανά στις αρχές του καλοκαιριού. Αν έχουμε βιολέτες σε γλάστρα, βάζουμε υγρό λίπασμα, μια φορά το μήνα, από τις αρχές της άνοιξης μέχρι τα μέσα του καλοκαιριού
— Στήριξη – Αφαίρεση μαραμένων λουλουδιών
Είναι σημαντικό να βάζουμε μικρά πασαλάκια στήριξης για να δένουμε τις βιολέτες, ενώ παράλληλα πρέπει να απομακρύνουμε τα λουλούδια,μόλις ξεραίνονται για να ενισχύσουμε την ανθοφορία της.
—- Ασθένειες
Η βιολέτα είναι ευαίσθητη σε μυκητολογικές ασθένειες του ωιδίου και της σκωρίασης, καθώς και στο έντομο της μελίγκρας
— Συγκομιδή
Άνθιση – συλλογή – χρησιμοποιούμενα μέρη:
Ο μενεξές ανθίζει Μάρτιο, Απρίλιο και Μάιο και μερικές φορές ανθίζει ξανά το φθινόπωρο. Για θεραπευτικούς σκοπούς χρησιμοποιούνται οι ρίζες, τα φύλλα και τα άνθη του φυτού, τα οποία συλλέγουμε Μάρτιο και Απρίλιο. Οι ρίζες συλλέγονται, επίσης Σεπτέμβριο και Οκτώβριο.
— Αιθέριο έλαιο
Τα αιθέρια έλαια που λαμβάνονται με τη μέθοδο εκχύλισης με υδροστάλαξη-διαλύτη, από τα άνθη και τα φύλλα του Viola odorata . Είναι πλέον δύσκολο να βρεθεί ένα πραγματικό εκχύλισμα του ιώδους λουλουδιού.
Το αιθέριο έλαιο του φυτού το χρησιμοποιούν πάρα πολλά χρόνια στην αρωματοποιία και την παρασκευή καλλυντικών. Το κύριο αρωματικό στοιχείο του φυτού η ιονίνη, παρασκευάστηκε για πρώτη φορά, συνθετικά, το 1893 και έκτοτε μειώθηκε σημαντικά η καλλιέργεια του φυτού.
ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΑ ΟΦΕΛΗ
Η Viola odorata είναι μια πλούσια πηγή νατρίου, ασβεστίου, μαγνησίου, αλουμινίου, πυριτίου, χλωριδίου και σιδήρου.
Τα φύλλα του Viola odorata, από το Κασμίρ αναφέρονται ότι περιέχουν μια τριτερπενική κετόνη, πιθανώς τη φριδελίνη (0,016%), τη β-σιτοστερόλη (0,033%) και το αλκοόλ ευθείας αλυσίδας.
Ένα αιθέριο έλαιο, αλκαλοειδές και μια χρωστική ουσία υπάρχουν επίσης στα φύλλα.
Όλο το φυτό και ιδιαίτερα το ρίζωμα περιέχει σαπωνίνες, σαλικυλικό μινθύλιο, αλκαλοειδή, φλαβονοειδή, αιθέριο έλαιο αποτελούμενο από μία εύοσμη ένωση, την ιρόνη. Επίσης το υπόγειο μέρος του φυτού περιέχει ένα αλκαλοειδές, την οδορατίνη. Τα σπέρματα του φυτού περιέχουν μία ουσία που ονομάζεται ιονίνη.

ΙΑΤΡΟΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ
Θεραπευτικές ιδιότητες και ενδείξεις:
— Το φυτό
Το βότανο δρα ως αποχρεμπτικό, εξομαλυντικό, αντιφλεγμονώδες, διουρητικό και αντινεοπλασματικό. Εδώ και πάρα πολλά, χρόνια έχει χρησιμοποιηθεί για τη θεραπεία του βήχα και ιδιαίτερα για τη θεραπεία της βρογχίτιδας.
Η ήπια ηρεμιστική του δράση το κάνει κατάλληλο για την αϋπνία και το άγχος.
Στην ομοιοπαθητική συνιστούν το βάμμα του νωπού φυτού για να καταπραϋνθούν οι πόνοι των αυτιών, μερικές παθήσεις των ματιών και ο κοκκύτης.
— Τα φύλλα
Τα φύλλα είναι βρώσιμα και μπορούν να καταναλωθούν ωμά ή μαγειρεμένα. Τα φύλλα τα θεωρούν αντικαρκινικά.
Το μάσημα των φύλλων βοηθά επίσης στον πονοκέφαλο .
Χρησιμοποιούνται επίσης,εξωτερικά,σε δερματικές παθήσεις, φλεγμονή και για τη θεραπεία λοιμώξεων του στόματος και του λαιμού. Εφαρμόζεται κατάπλασμα ή συμπίεση φρέσκων φύλλων.
Τα φρέσκα φύλλα σε κατάπλασμα χρησιμοποιούνται για την ανακούφιση και επούλωση στις επώδυνες ραγάδες των θηλών του στήθους.
Η πάστα φύλλων εφαρμόζεται σε εγκαύματα.
— Τα άνθη
Τα άνθη είναι αποχρεμπτικά, μαλακτικά, , αντιβηχικά ,διουρητικά, καθαριστικά και μαλακτικά και χρησιμοποιούνται στη θεραπεία αναπνευστικών παθήσεων. και εμετικά σε μεγάλη δόση.
* Το σιρόπι των λουλουδιών χρησιμοποιείται για βήχα και βραχνάδα.
* Ένα τσάι που παρασκευάζεται από τα λουλούδια και τα φύλλα μειώνει τον πονοκέφαλο . Ηρεμεί το νευρικό σύστημα και χαλαρώνει το μυαλό ανακουφίζει από το κρυολόγημα, τον βήχα, τον κοκκύτη, τη λοίμωξη του λαιμού κ.λπ.
— Οι σπόροι
Οι σπόροι χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία των ουρικών παραπόνων λόγω διουρητικής και καθαρτικής δράσης.
— Οι ρίζες
Οι ρίζες είναι αποχρεμπτικές, αντιβηχικές και εμετικές (σε περίσσεια)
— Αιθέριο έλαιο
Το αιθέριο έλαιο του μενεξέ είναι κατάλληλο για ευαίσθητα δέρματα και για την εξάλειψη κηλίδων και λεκέδων
Ακόμη τα αιθέρια έλαια παρουσίασαν έντονη αντιμυκητιακή δράση.

ΧΡΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
Στην Αθήνα καλλιεργούσαν το φυτό από το 400 π.Χ. Το ονόμαζαν και Μελάνιον.
— Διοσκουρίδης
Ο Διοσκουρίδης αναφέρει το βότανο ως Ίον το πορφυρούν.
— Θεόφραστος
Ο Θεόφραστος το ανέφερε ως Μέλαν Ίον και το κατέτασσε στα στεφανωματικά άνθη.
—- Ιπποκράτης
Ο Ιπποκράτης συνιστούσε τη χρήση του μενεξέ, οι θεραπευτικές ιδιότητες του οποίου ήταν γνωστές από την αρχαιότητα.
— Όμηρος
Ο Όμηρος αναφέρει ότι οι Αθηναίοι τα χρησιμοποιούσαν για να, μετριάσουν το θυμό,
— Πλίνιος
Ο Πλίνιος συνιστούσε γιρλάντα από μενεξέδες για την πρόληψη των πονοκεφάλων και της ζάλης
— Ρωμαίοι
Οι Ρωμαίοι έβαζαν στο κρασί τους μενεξέδες για το άρωμα τους .
— Κίνα
Στην κινέζικη ιατρική, η ρίζα του βοτάνου χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα σε οιδήματα και παρωτίτιδα.
.– Κόσμος
Το πρόβλημα του αλκοολισμού αντιμετωπίζεται, με το μενεξέ, δημιουργώντας απέχθεια προς το ποτό. Η θεραπεία διαρκεί μερικές μέρες, με τη χρήση εγχύματος του φυτού.
ΠΡΟΦΥΛΑΞΕΙΣ
Αποφεύγουμε τις πολύ υψηλές δόσεις του βοτάνου,γιατί οι σαπωνίνες που περιέχει μπορεί να οδηγήσουν σε ναυτία και εμετό.
Η ασφάλεια κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και της γαλουχίας δεν έχει τεκμηριωθεί. Ελλείψει επαρκών δεδομένων, δεν συνιστάται η χρήση κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και της γαλουχίας.
Οι ρίζες και οι σπόροι είναι δηλητηριώδεις σε μεγάλες δόσεις.
Το αλκαλοειδές οδορατίνη είναι υποτασικό και το αλκαλοειδές βιολίνη προκαλεί ναυτία και εμετό.
— Αιθέριο έλαιο
Μπορεί να προκαλέσει φωτοευαισθητοποίηση, όταν εφαρμόζεται εξωτερικά και ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ να χρησιμοποιείται εσωτερικά.
ΧΡΗΣΕΙΣ
Οι άγριες βιολέτες χρησιμοποιούνται και ως τροφή.
Τρώγονται ωμές σε σαλάτες ή μαγειρεύονται ως αρωματικό υλικό συνταγών. Στη ζαχαροπλαστική χρησιμοποιούνται για την παρασκευή γλυκών, σιροπιών και καραμέλας.
Ωστόσο, το απόλυτο άρωμα φύλλων βιολέτας, εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ευρέως στη σύγχρονη αρωματοποιία.
Τα φύλλα είναι βρώσιμα.
Οι βιολέτες καλλιεργούνται κυρίως ως καλλωπιστικά φυτά σε κήπους ενώ είναι ιδανικές για γλάστρες, ζαρντινιέρες και τοποθέτηση σε βάζα με νερό.

ΤΟ ΚΟΖΑΝΙΤΙΚΟ ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΜΕΝΕΞΕΔΕΣ
–Νανούρισμα
Έλα ύπνε απ ’ τα αμπέλια
Νάνι , νάνι, το παιδί μου, νάνι, νάνι, το κουκλί μου,
νάνι, νάνι το μωρό μου, νάνι, νάνι, το χρυσό μου.
Έλα ύπνε, πάρε μου το, κι όπου θέλεις πήγαιμου το.
Να το πάτε στους μπαχτσέδες να μαζέψει μενεξέδες,
λούλουδα, τριαντάφυλλα και μοσχογαρίφαλα.
Νάνι του και κούνα του, όσου νάρθει η μάνα του
να του φέρει κάτι τι, καραμέλες στο χαρτί.
Το παιδί να κοιμηθεί, όνειρα χρυσά να δει.
Να κοιμάται, να ημερώνει, να ξυπνάει, να μεγαλώνει.
Να κοιμάται με τα αρνάκια, να ξυπνάει με παιχνιδάκια.
Να κοιμάται με τα ’ρνούλια, να ξυπνάει με τα τραγούδια.
Έλα ύπνε απ’ τα αμπέλια, πάρε το μωρό απ’ τα χέρια.
Να του πάτι πέρα πέρα, στου πασιά τα περιβόλια
να του δώσει πολλά λεμόνια κι η κυρά τ’ καλά κυδώνια.
Ύπνε που παίρνεις τα παιδιά, έλα πάρε και τούτο.
Μικρό, μικρό σου το ’δωσα, μεγάλο φέρε μου το.
Μεγάλο σαν ψηλό βουνό, ίσιο σαν κυπαρίσσι.