Με άρθρο του στις 21 Μαϊου 2021, ο Γιάννης Κορκάς μας πληροφορεί: «Υπάρχει σύλλογος που ιδρύθηκε το 1935 και εορτάζει την 8η Μαΐου προστάτη του συλλόγου στην εκκλησία των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Μέχρι τότε οι υποδηματοποιοί ανήκαν στον υπάρχοντα σύλλογο των Τσαγκάρηδων που ιδρύθηκε το 1905. Με επίτιμο πρόεδρο των Μητροπολίτη Κωνστάντιο. Επί Οθωμανικής κατοχής ρωτούσαν τον Μητροπολίτη ποιόν Άγιο ή Αγία θα μπορούσε να έχει προστάτη ο σύλλογος και την ημέρα της γιορτής ήσαν κλειστά όλα και αργούσαν με απόφαση του Μητροπολίτη. Μάλιστα τα Λυτά χαρτιά στην ιστορική Βιβλιοθήκη της Κοζάνης γράφουν ότι συντεχνίες των υποδηματοποιών ήταν από το 1768 και οι εργαζόμενοι ήσαν πάρα πολλοί και τα παπούτσια των τσαγκαράδικων Κοζανιτών ήταν γνωστά σε όλες τις αγορές της Δυτική Μακεδονία και πέραν αυτής».

Εικόνα 1 Πηγή: www.kouzounews.gr

Ενάμιση χρόνο αργότερα, ο πατέρας Νεκτάριος Μπίσκας αναφέρει: «Η μνήμη του Αγίου Σπυρίδωνα τιμάται στην Κοζάνη από τις αρχές του 1900, καθώς ο Άγιος είναι προστάτης των υποδηματοποιών (τσαγκάρηδων) της πόλης της Κοζάνης, οι οποίοι κατά την εορτή του Αγίου στις 12 Δεκεμβρίου ανηφόριζαν στον “Χαμηλό Αη Λια” (Μεταμόρφωση του Σωτήρος) για να τιμήσουν την μνήμη του προστάτη τους.»

Εικόνα 2 Πηγή: www.kouzounews.gr

Συνοψίζοντας, οι υποδηματοποιοί (τσαγκάρηδες) ήταν μια παλιά συντεχνία στην Κοζάνη, η οποία υπήρχε σίγουρα από τον 18ο αιώνα. Ίδρυσαν έναν σύλλογο το 1905 με επίτιμο πρόεδρο τον μητροπολίτη Κωνστάντιο, και προστάτη τον Άγιο Σπυρίδωνα, τον οποίο τιμούσαν την 12η Δεκεμβρίου στον χαμηλό Αηλιά. Στον εκλογικό κατάλογο του 1915, έχουν καταγραφεί 3 Μουσουλμάνοι υπάλληλοι και 2841 Χριστιανοί εκλογείς στην Κοζάνη. 215 από αυτούς καταγράφηκαν ως επαγγελματίες υποδηματοποιοί, τσαροχοποιοί και σανδαλοποιοι. Στις αρχές του 20ού αιώνα, τουλάχιστον το 7,5% των Κοζανιτών ήταν της συντεχνίας της υπόδησης.

Η εκβιομηχάνιση της υποδηματοποιίας κατά τον μεσοπόλεμο, έφερε εξειδικεύσεις στο επάγγελμα και φαίνεται έτσι ότι οι υποδηματοποιοί διασπάστηκαν στους τσαγκάρηδες-επιδιορθωτές υποδημάτων και στους εμπόρους «έτοιμων» υποδημάτων. Οι τελευταίοι ίδρυσαν νέο σύλλογο το 1935, με προστάτη τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο, τον οποίο τιμούσαν στον ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης την 8η Μαΐου, ημέρα τιμής του Αγίου. 

Σήμερα τα πράγματα είναι ακόμα πιο σύνθετα. Το επάγγελμα του τσαγκάρη να έχει εμπλακεί με αυτό του κλειδαρά, ενώ το εμπόριο έτοιμων υποδημάτων δεν είναι πλέον τόσο εξειδικευμένο, με υποδήματα να πωλούνται σε πολυκαταστήματα παράλληλα με άλλα είδη, ή σε διαδικτυακές πλατφόρμες. Σίγουρα, όμως, κάποιοι στην Κοζάνη εξακολουθούν εύλογα να θεωρούν τον εαυτό τους τσαγκάρη ή υποδηματοποιό, και να συνεχίζουν να τιμούν την μνήμη των προστατών της συντεχνίας τους.  

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εικόνες των προστατών των δύο συλλόγων. Η εικόνα του Αγίου Σπυρίδωνος, η οποία φυλάσσεται στον ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, είναι φιλοτεχνημένη το 1876, και εικονίζει ένθρονο τον Άγιο Σπυρίδωνα με επαργυρωμένο φωτοστέφανο και υποδήματα, με ένα στιβάνι (μπότα) να στέκει στα αριστερά του, κάτω από επαργυρωμένες αναπαραστάσεις δύο κοπτικών εργαλείων που χρησιμοποιούσαν οι υποδηματοποιεί για να κόβουν το δέρμα. 

Εικόνα 3 Η εικόνα του Αγίου Σπυρίδωνος στον ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος.

Πρόκειται για την εικόνα του αρχικού, ενωμένου συλλόγου, o οποίος φαίνεται ότι διαδέχτηκε την συντεχνία των τσαγκάρηδων της πόλης. Η επιλογή του Αγίου Σπυρίδωνος ως προστάτη τους, τουλάχιστον από το 1876, όταν δηλαδή φιλοτεχνήθηκε η εικόνα, δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη. Ο Άγιος Σπυρίδωνας θεωρείται προστάτης των υποδηματοποιών σε πολλά μέρη της Ελλάδας, χάρη στους υποδηματοποιούς μιας νήσου του Ιονίου. Μετά την άλωση του 1453, το σκήνωμα του Αγίου Σπυρίδωνα μεταφέρθηκε από την Κωνσταντινούπολη στην Κέρκυρα, όπου του έχουν αποδοθεί πολλά θαύματα. Λαϊκοί Κερκυραϊκοί θρύλοι θέλουν το σκήνωμα του «άφθαρτο», και τον Άγιο Σπυρίδωνα κάθε βράδυ να γυρίζει στο νησί θαυματουργώντας, με αποτέλεσμα οι εμβάδες του να φθείρονται και να χρειάζονται κάθε χρόνο αντικατάσταση. Την αντικατάσταση των υποδημάτων του (εμβάδες) είχε αναλάβει το συντεχνία των υποδηματοποιών του νησιού, με αποτέλεσμα αυτές να αποκτήσουν ένα είδος ιερότητας, και ο Άγιος Σπυρίδωνας τον τίτλο του προστάτη των υποδηματοποιών. Αυτό όμως συμβαίνει τους δυο -τρεις τελευταίους αιώνες. Παλιότερα, ο Άγιος Σπυρίδων θεωρούνταν προστάτης από δερματικές ασθένειες, αλλά και προστάτης του συντεχνίας των πλινθοποιών και των αγγειοπλαστών. Ο λόγος είναι ότι σύμφωνα με τον βίο του θεράπευσε μια δερματική πάθηση κάποιου αυτοκράτορα, ενώ κατά την συμμετοχή του στην Α’ Οικουμενική σύνοδο, εξήγησε την ενότητα της Αγίας Τριάδος σε έναν Θεό, με την βοήθεια ενός πλίνθου. Λέγοντας ότι όπως στον πλίνθο συνυπάρχουν ενωμένα και αδιάκριτα τρία στοιχεία, πυρ, ύδωρ και άργιλος, ενώ αν λείψει ένα από αυτά τα στοιχεία, ο πλίνθος είναι αδύνατο να υπάρξει, έτσι και ο Πατήρ, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα συνυπάρχουν στον Έναν και Μοναδικό Θεό. 

Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εικόνα των υποδηματοποιών του συλλόγου του 1935 η οποία εικονίζει τρεις αγίους. Στο κέντρο εικονίζεται ολόσωμος ο Άγιος Σπυρίδων, αριστερά του Αγίου Σπυρίδωνα εικονίζεται από τους μηρούς και πάνω ο Άγιος Ναούμ, και στα δεξιά, επίσης από τους μηρούς και πάνω ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, προστάτης του συλλόγου του 1935. Κάτω από τους μηρούς των δυο αγίων, εικονίζονται επαργυρωμμένα κοπτικά εργαλεία δέρματος. 

Εικόνα 4 Η εικόνα των υποδηματοποιών Κοζάνης του συλλόγου του 1935

Με βάση τα προαναφερθέντα, οι λόγοι που στο κέντρο εμφανίζεται ο Άγιος Σπυρίδων είναι ευνόητοι. Ίσως ο λόγος που εμφανίζεται στο κέντρο και ολόσωμος είναι γιατί αρχικά και στον δεύτερο σύλογο, ο προστάτης θερούνταν αρχικά ο Άγιος Σπυρίδων, ή έστω γιατί η εικόνα φιλοτεχνήθηκε πριν την διάσπαση των συλλόγων. Τι σχέση όμως μπορεί να έχουν οι Άγιοι Ναούμ και Ιωάννης Θεολόγος με τους υποδηματοποιούς της Κοζάνης ή με τα υποδήματα γενικότερα;

Φαίνεται πως ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος ήταν ο κατεξοχήν άγιος προστάτης των υποδηματοποιών, πολύ πριν η ιδιότητα αυτή αποδοθεί στον Άγιο Σπυρίδωνα. Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος, ο λεγόμενος ως «ο αγαπημένος μαθητής του Ιησού», είναι προστάτης πολλών συναφιών. Για λόγους που έχουν να κάνουν με το προσωνύμειο «Θεολόγος» του έχουν αποδοθεί ιδιότητες προστάτη των λόγιων, των εκδοτών, των συγγραφέων, των Θεολόγων, αλλά και όσων πάσχουν από παθήσεις του λόγου. Για λόγους που έχουν να κάνουν με την φιλία του Ευαγγελιστή με τον Ιησού, θεωρείται και προστάτης της φιλίας. Για λόγους, όμως, που έχουν να κάνουν με το βίο του, θεωρείται σημαντικός για τους υποδηματοποιούς. Σύμφωνα, λοιπόν, με τις παραδόσεις της Εκκλησίας, ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος δεν απεβίωσε αλλά μεταστάθηκε. 

Σύμφωνα με τον βίο του Ευαγγελιστή Ιωάννη, τον οποίο θεωρείται πως συνέγραψε ο μαθητής του Πρόχορος, όταν ο  Ιωάννης έφτασε σε μεγάλη ηλικία, και αντιλήφθηκε πως η αποστολή του ολοκληρώθηκε, ζήτησε από τους μαθητές του να σκάψουν έναν τάφο. Οι μαθητές υπάκουσαν, και ο Ιωάννης μπήκε μέσα στον σκαμμένο τάφο, και ζήτησε να τον θάψουν μέχρι τον λαιμό, να τον ασπαστούν για τελευταία φορά και να σκεπάσουν την κεφαλή του με ένα πανί. Οι μαθητές υπάκουσαν, και αφού αποχαιρέτησαν τον δάσκαλό τους, και αυτός παρέδωσε το πνεύμα του, τον έθαψαν τελείως, και κατέβηκαν στην πόλη όπου διηγήθηκαν στους αδερφούς τους όσα είχαν ζήσει. Οι αδερφοί τους, τους παρακάλεσαν να πάνε στο σημείο που θάφτηκε ο Ιωάννης, και ο Πρόχορος και οι άλλοι συμφώνησαν να τους οδηγήσουν εκεί. Φτάνοντας όμως στο σημείο, δεν βρήκαν τον Ιωάννη, παρά μόνο τα υποδήματά του:

«Επιστρέψαντες ημείς εις την πόλιν ηρωτήθημεν παρά των αδελφών· “Που ευρίσκεται ο Διδάσκαλος ημών;” ημείς δε διηγήθημεν προς αυτούς λεπτομερώς πάντα τα γεγονότα· και εκείνοι παρεκάλεσαν ημάς ίνα δείξωμεν εις αυτούς τον τόπον. Απελθόντες όθεν μετά των αδελφών εις τον τόπον εκείνον, τον μεν Ιωάννην δεν εύρομεν, εύρομεν δε μόνον τα υποδήματα αυτού. Και τότε ενεθυμήθημεν τον λόγον του Κυρίου, τον οποίον είπε προς τον Πέτρον περί του Αποστόλου τούτου, ότι “Εάν αυτόν θέλω μένειν έως έρχομαι, τι προς σε;” και εδοξάσαμεν δια ταύτα πάντα τον Πατέρα και τον Υιόν και το Άγιον Πνεύμα τον ένα Θεόν· ω πρέπει δόξα, τιμή και προσκύνησις εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν».

Πολλά μπορούν να γραφούν για τον συμβολισμό των υποδημάτων στο εν λόγω κείμενο. Σημασία έχει πως το τέλος του βίου του Ιωάννη ήταν αρκετό για να θεωρηθεί ο Ευαγγελιστής Ιωάννης προστάτης των υποδηματοποιών, πολύ πριν από τον Άγιο Σπυρίδωνα. Οπότε καμία εντύπωση δεν προκαλεί η συνεικόνισή του με τον επίσκοπο της Κύπρου, Σπυρίδωνα, στο εικόνισμα των εμπόρων υποδημάτων της Κοζάνης του 1935. Αυτό που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση είναι η συνεικόνισή του Αγίου Ναούμ με τους δύο προστάτες των υποδηματοποιών. Δεν υπάρχει τίποτα στο όνομα ή στον βίο του Όσιου Ναούμ που να τον σχετίζει με τα υποδήματα και τους τσαγκάρηδες. Ούτε φαίνεται να ταυτίζεται με κάποιον σχετικό Άγιο, στην λαϊκή φαντασία των υποδηματοποιών. Φαίνεται πως άλλοι είναι οι λόγοι που ιστορείται στο εικόνισμα των υποδηματοποιών της Κοζάνης. Είναι μια ενδιαφέρουσα ιστορία που θα δούμε στο δεύτερο μέρος. ΄

 

Νικόλαος Σταμκόπουλος

Μηχανικός Περιβάλλοντος

Πτυχιούχος Βαλκανικών Σπουδών

Βιβλιογραφία

Γιορτάζει το εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Καραθώνα. (2018, Μαϊου 7). Ανάκτηση από Αργολικές Ειδήσεις: https://www.argolikeseidhseis.gr/2018/05/blog-post_588.html

Κορκάς, Γ. (2021, Μαίου 21). Σημειώσεις ενός Κοζανίτη: Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος εορτάζει 8-Μαΐου – Προστάτης των υποδηματοποιών-εμπόρων Κοζάνης. Ανάκτηση από Εφημερίδα πρωινός λόγος: https://www.prlogos.gr/σημειώσεις-ενός-κοζανίτη-ο-άγιος-ιωάν/

Μπίσκας, π. Ν. (2023, Δεκέμβριος 12). Άγιος Σπυρίδων: Γιορτάζει σήμερα ο προστάτης των υποδηματοποιών της Κοζάνης. Ανάκτηση από https://www.kouzounews.gr/: https://www.kouzounews.gr/agios-spyridon-prostatis-ton-ypodimatopoion-tis-kozanis-panigyrizei-o-ieros-naos-metamorfoseos-toy-sotiros/?fbclid=IwAR2XKXcbPvtXm0G0b2e4r7J7cxjYaPlrSdYBzRVafHCGlJ7-6Nzf7Npk7zY

Ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος δεν έχει γευθεί θάνατο. (2020, Δεκεμβρίου 9). Ανάκτηση από Εκκλησία online: https://www.ekklisiaonline.gr/ekklisiaonline/o-agios-ioannis-o-theologos-den-echi-gefthi-thanato/