Οδοιπορικό στα χωριά που ο λιγνίτης έσβησε απ’ το χάρτη

«Ό,τι κι αν σου δώσουν, ποτέ δεν θα μπορέσεις να αποκτήσεις αυτά που είχες».

Ένας μεγάλος δικέφαλος αετός σε καλωσορίζει στο χωριό της Ακρινής. Οι πιο πολλοί κάτοικοι ήταν πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Έζησαν και γνωρίζουν καλά τι σημαίνει ξεριζωμός. Ελάχιστα μέτρα από τον οικισμό βρίσκεται ο ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου, μία από τις αιτίες που θα αναγκαστούν να φύγουν. Παρόλο που η Ακρινή δεν διαθέτει λιγνίτη στο έδαφός της, οι κάτοικοι πραγματοποίησαν πολυάριθμους αγώνες για να πετύχουν τη μετεγκατάστασή τους εξαιτίας της μόλυνσης της ατμόσφαιρας και των προβλημάτων υγείας των κατοίκων. Στο καφενείο του Φάνη ο Κώστας Ελευθεριάδης με ενημερώνει ότι 6.500 στρέμματα από τον κάμπο που έχουμε μπροστά μας απαλλοτριώθηκαν. «Η ΔΕΗ για εμάς είναι ευχή και κατάρα. Εμείς είμαστε ένα χωριό που πλέον δεν μπορεί να προσφέρει τίποτα και έχει διαλυμένο κοινωνικό ιστό» αναφέρει. Στο τοπικό πρακτορείο του ΟΠΑΠ συνομιλώ με τον πρωτεργάτη των κινητοποιήσεων για τη μετεγκατάσταση του χωριού, τον Κώστα Πουτακίδη, πρόεδρο του Συλλόγου Περιβάλλοντος και Ανέργων Ακρινής. Όπως θα μου πει: «Η Ακρινή είναι σε φάση μετεγκατάστασης, παρόλο που ακόμα δεν έχει “κλειδώσει”. Είμαστε όλοι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες. Εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, η διαδικασία έχει καθυστερήσει. Εμείς είμαστε άνθρωποι που δεν γνωρίζαμε από τέφρα. Καταλάβαμε τις επιπτώσεις και τα προβλήματα στην πορεία. Το κλίμα της περιοχής ήταν από τα καλύτερα που συναντούσες. Αλλά από δω και πέρα υπάρχει μεγάλο θέμα βιωσιμότητας του χωριού. Ήταν πολλοί που φοβόντουσαν μήπως φύγει η ΔΕΗ, αλλά αγωνιστήκαμε για το κοινό καλό. Κοστολόγησαν την υγεία και τη ζωή μας. Το 2006, όταν βλέπαμε τα πρώτα σημάδια για το τι θα γινόταν στο χωριό μας, σχεδόν όλοι οι κάτοικοι ήταν υπέρ της μετεγκατάστασης. Μετά την τελευταία απαλλοτρίωση δεν έμεινε στρέμμα γης για να καλλιεργήσουμε, οι επιδοτήσεις μας θα χαθούν και η ανεργία θα αυξηθεί. Αντιλαμβάνονται οι αρμόδιοι φορείς ότι είμαστε κάτοικοι σε αναμονή; Ζούμε σε ένα καθεστώς αβεβαιότητας και δεν υπάρχει χειρότερο από το να μην μπορείς να προγραμματίσεις τη ζωή του».

Στο σημείο που ξεκινά το χωριό της Μαυροπηγής η θέα είναι εντυπωσιακή, αφού κανείς μπορεί να αντικρίσει τους εκσκαφείς να πλησιάζουν όλο και περισσότερο στα σπίτια που έχουν εγκαταλειφθεί.

Πηγαίνω προς τους παλιούς οικισμούςπου έχουν σβήσει από τον χάρτη και πλέον είναι εκτάσεις του ορυχείου στο Νότιο Πεδίο. Για να περάσω όμως χρειάζομαι την άδεια της ΔΕΗ. Στο φυλάκιο βρίσκεται ο Κώστας, ένα νέο παιδί που εργάζεται στη ΔΕΗ με οκτάμηνη σύμβαση. «Έχεις ησυχία εδώ», του λέω και η απάντησή του ήταν άμεση: «Μακάρι να μπορούσα να φύγω αύριο το πρωί». Περνώντας τελικά το φυλάκιο, έρχεται ένα τζιπ για να με παραλάβει και να με πάει στον Κλείτο και την Χαραυγή. «Μόνος σου δεν μπορείς να πας, θα χαθείς και θα σε ψάχνουν» μου λέει ο Κώστας στην είσοδο.

Η περιήγηση ήταν εντυπωσιακή. Δύσβατοι δρόμοι γεμάτοι τέφρα, ταινιόδρομοι που λειτουργούσαν στο φουλ και νταλίκες που περνούσαν δίπλα μας με υπερβολική ταχύτητα. Κανείς από τους υπαλλήλους της ΔΕΗ δεν μασάει τα λόγια του. Τα χρόνια της κρίσης οι υπάλληλοι μειώθηκαν σημαντικά. Πλέον γίνονται προσλήψεις με οκτάμηνες συμβάσεις και μισθούς των 500 ευρώ. «Πώς να ζήσεις;» αναρωτιούνται οι περισσότεροι. Τα θανατηφόρα ατυχήματα είναι αρκετά, ενώ πολλές υποθέσεις αποσιωπώνται. Ρομά που εισβάλλουν κρυφά στους χώρους για να κλέψουν χαλκό ή σίδερα αγγίζουν καλώδια υψηλής τάσης, πεθαίνουν και οι υπόλοιποι απλώς μαζεύουν τα πτώματα και φεύγουν. Αναμφίβολα, οι συνθήκες για τους εργαζόμενους στη ΔΕΗ είναι δύσκολες. Δουλεύουν στον βαρύ χειμώνα σε θερμοκρασία -20 βαθμούς Κελσίου και στη ζεστή, ασφυκτική ατμόσφαιρα του καλοκαιριού.

Πάντως, η ΔΕΗ έχει κάνει προσπάθειες να μειωθούν οι ρύποι, π.χ. με την κατασκευή της τελευταίας μονάδας ΑΗΣ V, που μειώνει κατά 95% τις ρυπογόνες ουσίες. Από την άλλη πλευρά, βέβαια, υπάρχουν και αυτοί που διαφωνούν και εκφράζουν επιφυλάξεις για την επόμενη μέρα.

Ο καθηγητής του ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας και πρόεδρος της Οικολογικής Κίνησης Κοζάνης, Λάζαρος Τσικριτζής, υποστηρίζει: «Δυστυχώς, είμαστε ένας λαός που μεταθέτουμε τις ευθύνες στις επόμενες γενιές. Ο λιγνίτης είναι ένα βρόμικο και ρυπογόνο καύσιμο, με αποτέλεσμα να έχουν καταστραφεί οι φυσικοί πόροι. Η Βεγορίτιδα έχει χάσει το 90% των νερών της και πλέον λαμβάνονται πολλά κυβικά νερού από τον Αλιάκμονα. Επίσης, πολλοί λένε ότι είναι φθηνό καύσιμο, αλλά αν συνυπολογίσουμε το εξωτερικό κόστος, τελικά είναι ακριβό. Τα πλεονεκτήματα προ πολλού έχουν πάψει να ισχύουν και πρέπει να στραφούμε σε άλλες πηγές ενέργειας, όπως ο αέρας και ο ήλιος. Ζούμε εξήντα χρόνια αγκαλιά με τον λιγνίτη κι έχει έρθει η στιγμή να κάνουμε μια αποτίμηση χωρίς ακρότητες, εγκαταλείποντας τον μονόδρομο αυτό για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Πράγματι, για μεγάλη περίοδο ήταν μια σημαντική αναγκαιότητα ο λιγνίτης. Η Ελλάδα έβγαινε κατεστραμμένη από έναν Εμφύλιο και περνούσε στη φάση του εξηλεκτρισμού. Από κει και πέρα, κολλήσαμε σε αυτόν, χωρίς να υπολογίζουμε ότι ως χώρα έχουμε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε. Από τη δεκαετία του 1990 έχουν χτυπήσει τα καμπανάκια για τη ρύπανση του περιβάλλοντος, αλλά όλοι στην περιοχή έκλειναν τ’ αυτιά τους. Υπάρχει η ορατή και η αόρατη ρύπανση.

Είναι όνειδος το ότι τόσα χρόνια δεν έχει γίνει μια επιδημιολογική μελέτη που να εξετάζει τη σημερινή κατάσταση σε σχέση με τις αιτίες που τη δημιούργησαν. Όσες ξεκίνησαν, για ανεξήγητους λόγους σταμάτησαν Για πολλά έτη ο λιγνίτης μάς έδινε φθηνό ρεύμα που στοίχισε ακριβά στις επόμενες γενιές. Έχουμε κάμψη της παραγωγής και το πιο σημαντικό είναι ότι ο λιγνίτης έχει μόνο τριάντα χρόνια ζωής. Δεν υπάρχει κανένα σχέδιο για το τι θα γίνει τη μετά τον λιγνίτη εποχή. Μια ζωή με το “θα δούμε” και το “δεν βαριέσαι, βλέπουμε”. Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Κοζάνη. Υπήρχε μια συνεχής αλληλοτροφοδότηση πελατειακών σχέσεων. Ζητούσαν ανταποδοτικά έργα από τη ΔΕΗ και όταν ανακοινώνονταν νέες μονάδες, όλοι χειροκροτούσαν αρχικά, αλλά κλαίγανε μετά λόγω των επιπτώσεων. Υπήρχαν χωριά που ήθελαν να χαρακτηριστούν “πληττόμενα” για να πάρουν τις αποζημιώσεις οι κάτοικοι και αρκετοί να διοριστούν στην Επιχείρηση κι έτσι δεν μιλούσαν. Η υπόγεια υδροφορία έχει καταστραφεί. Ας αντιληφθούμε πλέον ότι δουλειά δεν είναι μόνο η ΔΕΗ και ανάπτυξη δεν είναι μόνο ο λιγνίτης».

Ο Γιάννης με ξεναγεί στο ορυχείο Νότιου Πεδίου όπου κάποτε υπήρχαν τα χωριά Κλείτος και Χαραυγή. Ο ίδιος έμενε στον Κλείτο με την οικογένειά του, αλλά όταν ήταν 10 ετών έφυγαν και πήγαν στο νέο χωριό. Όπως μου είπε, οι γονείς του, παρόλο που έχουν τη δυνατότητα να επισκεφτούν το ορυχείο, αποφάσισαν να μην επιστρέψουν ποτέ σε αυτό το μέρος, βλέποντας τα χαλάσματα του σπιτιού μας. «Είναι περίεργο συναίσθημα να δουλεύω εδώ, να περνώ καθημερινά από το σημείο όπου ήταν το σπίτι μου και έπαιζα όταν ήμουν παιδί. Δάκρυα, χαρές και όνειρα σκεπάστηκαν από την τέφρα και οι ζωές μας άλλαξαν σε μια μέρα. Από την παλιά Χαραυγή υπάρχουν ακόμα μόνο η εκκλησία και οι θρύλοι που τη συνοδεύουν και λένε μεταξύ τους οι εργαζόμενοι. Κανείς από τους εργολάβους δεν αναλαμβάνει να την γκρεμίσει και απλώς την έχουν αφήσει να πέσει κάποια στιγμή από μόνη της». Όσο περπατάμε με προσοχή, τα μάτια μου τσούζουν και σηκώνεται τέφρα από το έδαφος. Το σημειωματάριό μου είναι σκονισμένο, το ίδιο και το κινητό τηλέφωνο. Τα πάντα θυμίζουν ταινία με στοιχειωμένα τοπία. Ανοίγω την πόρτα της ετοιμόρροπης εκκλησίας κι ένα σμήνος από καρακάξες πετάει κατά πάνω μας. Κάνουν απίστευτο θόρυβο και σπεύδουμε γρήγορα προς την έξοδο. Στη συνέχεια, παρατηρώ κάποια χαλάσματα και σπίτια που έχουν γεμίσει με χορτάρια και ξεραμένα δέντρα. Λίγο πιο πέρα, βρισκόταν το χωριό Κλείτος. Ελάχιστα έχουν απομείνει να θυμίζουν την παλιά καθημερινότητα. Ο Γιάννης μου αναφέρει ότι ξεθάφτηκαν ακόμα και οι νεκροί. Δεν είναι εύκολη υπόθεση η μετακίνηση μιας κοινωνίας. Οδεύοντας προς την έξοδο του ορυχείου, βλέπω γύρω μου λόφους που νόμιζα ότι ήταν πραγματικοί. «Αυτά που βλέπεις είναι τεχνητές αποθέσεις και όχι λόφοι» μου εξηγεί ο Γιάννης, κλείνοντας τα παράθυρα του τζιπ για να μη γεμίσουμε σκόνη.